Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Η ιστορία των Gulag είναι μια ιστορία δύσκολη, άγνωστη στους περισσότερους από εμάς, στο μεγαλύτερο μέρος της ελλιπώς ή μη καταγεγραμμένη σε επίσημα αρχεία και/ ή δυσπρόσιτη εξαιτίας της έλλειψης τόσο πηγών όσο και μεταφράσεων σε ξένες γλώσσες. Άλλωστε, πολλοί είναι οι πολιτικοί παράγοντες που θα προτιμούσαν -ακόμη και σήμερα- οι μαρτυρίες των πρώην κρατουμένων να καταχωνιαστούν στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας και, εν τέλει, να ξεχαστούν εξ ολοκλήρου, καθώς δε μπορούν να εξυπηρετήσουν τα πολιτικά τους αφηγήματα.
Από την άλλη, έχουμε τον Aleksandr Isayevich Soltzenitsyn, έναν φίλο και γενναίο υπερασπιστή της Αλήθειας, που αποφάσισε -σε αντίθεση με πολλούς- να μη σιγήσει, αλλά να πάει κόντρα στο ρεύμα και να βροντοφωνάξει το τι πραγματικά συνέβαινε εντός των συνόρων της ΕΣΣΔ, και συγκεκριμένα τον τρόπο λειτουργίας και τις συνθήκες διαβίωσης στα Gulag (Γκλανοβγιε Ουπραβλένιγιε Λαγκερέι, Γενική Διοίκηση Στρατοπέδων), καλύπτοντας την περίοδο 1918-1956, και ίσως και λίγο αργότερα. Ο Soltzenitsyn ήταν ένας ακόμη από τους «ζεκ», (πολιτικός) κρατούμενος δηλαδή, που είχε εξορισθεί και φυλακισθεί στα Gulag, βάσει του διαβόητου άρθρου 58, το οποίο καταδίκαζε σε καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία όποιον θεωρούνταν ότι είναι «αντιδραστικός», «αντεπαναστατικός», «εχθρός του προλεταριάτου και της εργατικής τάξης».
Ο Soltzenitsyn, γεννηθείς το 1918 στο Κισλοβόντσκ του Καυκάσου, θα φοιτήσει στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Rostov και αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, σπουδάζοντας από Φυσική και Μαθηματικά, μέχρι Λογοτεχνία και Φιλοσοφία. Η αγάπη του για τη γραμματοσύνη υπήρξε μεγάλη, αλλά οι πρώτες του λογοτεχνικές απόπειρες κρίθηκαν άκαρπες. Λίγο αργότερα, κατατάσσεται ως οπλίτης στις τάξεις του Σοβιετικού Στρατού, ώστε να πολεμήσει εναντίον της Ναζιστικής Γερμανίας. Οι γνώσεις του, η επιμονή του και ο πατριωτισμός του τον έκαναν να ανεβεί γρήγορα στη στρατιωτική ιεραρχία, φτάνοντας στο βαθμό του λοχαγού του πυροβολικού. Μάλιστα, η προέλαση του στρατεύματός του κατά του Βερολίνου και τα ανδραγαθήματά του τού εξασφάλισαν την τιμητική διάκριση του «Ήρωα», για τις εξαίρετες υπηρεσίες του προς την πατρίδα. Η ιστορία του, όμως, δεν τελειώνει εδώ. Αντίθετα, οι περιπέτειες του μόλις τώρα ξεκινούν.
Λίγο έξω από το Konigsberg της Ανατολικής Πρωσίας, λίγους μήνες πριν τη λήξη του πολέμου, το 1945, ο Soltzenitsyn καλείται από τον ταξίαρχό του, Ζαχάρ Γκεόργκεβιτς Τράφκιν, ο οποίος του ανακοινώνει με βαριά καρδιά την ατιμωτική αποστράτευσή του. Το σοβιετικό καθεστώς τον έχει χαρακτηρίσει ως επικίνδυνο λόγω των «αντιδραστικών» πεποιθήσεών του: σε προσωπική αλληλογραφία με έναν φίλο του είχε κακολογήσει τη διοίκηση του «πατερούλη» Στάλιν, χωρίς, όμως, να τον κατονομάσει. Τρεις άνδρες της Ρωσικής Αντικατασκοπίας, ΣΜΕΡΣ, εισβάλουν στο γραφείο, τού «ξηλώνουν» τα παράσημα και τον συλλαμβάνουν. Ο μέραρχος -προς έκπληξιν όλων των παρευρισκόμενων- θα σφίξει το χέρι του λοχαγού του, εκμυστηρευόμενος ότι χάρηκε που υπηρέτησε μαζί του: «Σάς εύχομαι καλή τύχη, λοχαγέ!». Βλέπετε, μια τέτοια πράξη απέναντι σε έναν δεδηλωμένο «εχθρό του λαού» θα μπορούσε να οδηγήσει και τον ίδιο στις σοβιετικές φυλακές. Εκείνο τον καιρό, αμέσως μετά τη Μπολσεβικική Επανάσταση, τα όργανα του σοβιετικού καθεστώτος, όπως η (ΒΕ)-ΤΣΕ-ΚΑ (Πανρωσική Έκτακτη Επιτροπή κατά της Αντεπανάστασης και της Δολιοφθοράς του Συμβουλίου των Λαϊκών Κομισάριων της ΕΣΣΔ, 1917-1920), η G.P.U. (Γκε-Πε-Ου, Κρατική Πολιτική Διεύθυνση του Λαϊκού Κομισαριάτου Εσωτερικών Υποθέσεων, διάδοχος της ΤΣΕ-ΚΑ και πρόδρομος της KGB), και η N.K.V.D. (Νι-Κα-Βε-Ντε, Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων) συλλάμβαναν ανθρώπους και μόνο για την υπόνοια ότι έχουν αναπτύξει αντεπαναστατική δράση, ή απλώς για να… γεμίσουν τους καταλόγους και να φτάσουν το ενδεδειγμένο όριο συλλήψεων της ημέρας, βάσει κυρίως του άρθρου 58. Ακολουθούσαν κωμικοτραγικές ανακρίσεις και δίκες-παρωδία, προκειμένου να βρεθούν ενοχοποιητικά στοιχεία εναντίον τους και να φυλακιστούν, άνευ πραγματικής αφορμής και αιτίας. Μια απλή συκοφάντηση από τον γείτονα αρκούσε…
Συνεχίζοντας την αφήγησή μας, ο Soltzenitsyn θα καταδικαστεί σε 8 με 10 χρόνια (στα Gulag δε μπορείς ποτέ να είσαι σίγουρος για την έκταση της ποινής σου, όπως αναφέρει ο ίδιος) καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρική τάιγκα, γνωρίζοντας από πρώτο χέρι τι εστί διαβίωση στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Σιβηρίας. Ο Soltzenitsyn στο διάστημα του εγκλεισμού του θα κρατήσει μυστικά καταγραφές στο ημερολόγιό του, όπως τα δικά του απομνημονεύματα και τις 227 μαρτυρίες άλλων συγκρατουμένων του, με τους οποίους έτυχε να έρθει σε επαφή. Πάνω σ’ αυτό το μυστικό ημερολόγιο βασίστηκε η συγγραφή του βιβλίου του, του «Αρχιπελάγους των Γκουλάγκ» (“The Gulag Archipelago”, 1973), το οποίο και αφιερώνει στους νεκρούς των Gulag και της σοβιετικής καταπίεσης της σταλινικής κυρίως περιόδου, ελπίζοντας ότι το βιβλίο του θα καταφέρει να κάνει την ιστορία αυτών των ανθρώπων πιο γνωστή στο ευρύ κοινό.
Αναρίθμητα ήταν τα κύματα, οι «χείμαρροι», -όπως αποκαλεί ο ίδιος ο συγγραφέας- τις ροές των εξορισμένων ανθρώπων από ολόκληρη την επικράτεια της ΕΣΣΔ, προς τη ρωσική ενδοχώρα, αρχής γενομένης το 1917. O Soltzenitsyn πέρασε από πολλά διαφορετικά στρατόπεδα του «αρχιπελάγους». Ενδεικτικά, αναφέρω τη Λουμπλιάνκα, το Λένινγκραντ και το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, όπου μεταφέρθηκε το 1950, σε συνθήκες πιο ανθρώπινες, χάρη στις γνώσεις του στα μαθηματικά. Φυσικά, πολλές ακόμη τοποθεσίες περιγράφονται έμμεσα μέσα από τις καταγεγραμμένες μαρτυρίες των συγκρατούμενων του, με ιδιαίτερη μνεία για την περιοχή Κόλυμα γύρω από το ομώνυμο ποτάμι, δίπλα σχεδόν στον Βερίγγειο πορθμό.
Οι περιγραφές του Soltzenitsyn δε διαφέρουν, αλλά, αντιθέτως, αποδεικνύονται ίσως και πιο σκληρές από αυτές που εξιστορούν επιζώντες των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης: οι «ζεκ» ζούνε υπό άθλιες συνθήκες διαβίωσης, σχεδόν χωρίς φαγητό και ύπνο, με ένα εξοντωτικό -κυριολεκτικά- ωράριο εργασίας, χωρίς καμία προηγούμενη υλική υποδομή, παρά μόνο με πρωτόγονα εργαλεία και μεθόδους. Η απώλεια της ταυτότητας και της ξεχωριστής ύπαρξης του ανθρώπου ήταν, επίσης, ένα φαινόμενο συχνό, με τον Soltzenitsyn να είναι ο Σ.Κ.232. Αυτοί που διαμαρτύρονται, είτε επιδέχονται βασανιστήρια, είτε επιμήκυνση της ποινής τους, είτε απλώς εκτελούνται επιτόπου. Η θερμότητα, τα τσιγάρα, οι γόπες, η σούπα, τα ρούχα, η αλληλογραφία, τα δέματα, όλα αποτελούν ανταλλάξιμα είδη μεταξύ τόσο των κρατούμενων όσο και των δεσμωτών, σ’ αυτήν την άτυπη παραοικονομία των Gulag. Οι ελεύθεροι χωρικοί, μάλιστα, -μερικές φορές πρώην κατάδικοι οι ίδιοι- επιθυμούσαν να αναπτύσσουν τα χωριά τους γύρω από τις φυλακές, εξαιτίας τέτοιων παράτυπων εμπορικών δραστηριοτήτων.
Η κλοπή, η εξαπάτηση, η μετατόπιση της εργασίας, η δωροδοκία και η αδικία αποτελούν συνηθισμένες πρακτικές, ενώ οι ποινικοί κρατούμενοι φαίνεται να είχαν περισσότερα δικαιώματα και αρμοδιότητες από τους πολιτικούς κρατούμενους του άρθρου 58, ως μη-«καέρ» (αντεπαναστάτες). Αυτοί, μαζί με τους ρουφιάνους και τις εκδιδόμενες, ήταν οι μοναδικές κατηγορίες που μπορούσαν να επιβιώσουν στο απολυταρχικό καθεστώς των φυλακών. Όσο για τους Κομμουνιστές και άλλα κομματικά και μη στελέχη, όταν συλλαμβάνονταν και αυτοί ως ύποπτοι, στο όνομα της «προφύλαξης της μπολσεβικικής κοινωνίας και του αταξικού σοσιαλισμού», αρνούνταν να πιστέψουν ότι υπήρχε καταδικαστική εντολή εναντίον τους από τον Στάλιν, αλλά το απέδιδαν είτε σε συνωμοσία συναδέλφων τους, που ήθελαν να τους ξεφορτωθούν, είτε σε… λάθος της διοίκησης!
Η συνολική εκτίμηση που δίνει ο Soltzenitsyn, παραθέτοντας τα στοιχεία του καθηγητή Στατιστικής Ι.Α. Κουργκάνοφ, υπολογίζει συνολικά κατά την περίοδο 1917-1959 τους νεκρούς από 55 έως 66,7 εκατομμύρια.
Ο Soltzenitsyn αποφυλακίστηκε μόλις τον Φλεβάρη του 1953, λίγες μέρες πριν τον θάνατο του Στάλιν, ωστόσο παρέμεινε εκτοπισμένος στο Καζακστάν μέχρι και το 1956, ξεκινώντας παράλληλα και τη συγγραφή των μυθιστορημάτων του, ορμώμενος, φυσικά, από τα προσωπικά του βιώματα, όπως το «Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» (“A Day in the Life of Ivan Denisovich”, 1970). Είναι αξιοσημείωτο το πώς ο Soltzenitsyn, παρά τις φρικαλεότητες που περιγράφει, η αίσθηση του χιούμορ δεν τον εγκατέλειψε ακόμη και ως αιχμάλωτο, διατηρώντας ένα απαράμιλλα καυστικό ύφος, παρόμοιο με αυτό του Εμμανουήλ Ροΐδη, διακωμωδώντας αλλά συνάμα και κριτικάροντας την παράνοια του σταλινικού-σοβιετικού καθεστώτος. Επιπροσθέτως, το 1970, τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, με την παγκόσμια κοινότητα να αναγνωρίζει την αξία του έργου του.
Ως πολέμιος, λοιπόν, και επικριτής της κομμουνιστικής ουτοπίας, o Soltzenitsyn λογοκρίθηκε και κυνηγήθηκε αλύπητα από τις σοβιετικές αρχές, αναγκάζοντας τον, τελικά, μετά την οριστική αποφυλάκισή του να καταφύγει στις Η.Π.Α., το 1974, αφότου του αφαιρέθηκε η υπηκοότητά του. Τέσσερα χρόνια μετά, το 1978, απευθυνόμενος στους απόφοιτους του Πανεπιστημίου του Harvard, θα εκφράσει μια δυσοίωνη πρόβλεψη για το μέλλον της Δύσης, καθώς η ηθική παρακμή, η επανάπαυση και η απεμπόληση των δυτικών αξιών θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην άλωση της Δύσης από άλλους, πιο ισχυρούς πολιτισμούς. Πέθανε στη Μόσχα τον Αύγουστο του 2008, έχοντας επιστρέψει μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ.
Η προειδοποίηση ειπώθηκε, η Δύση, όμως, άκουσε;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Soltzenitsyn, Alexandr (2009/2013), Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ, δίτομο έργο, μτφ Κίρα Σίνου- Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης, Αθήνα: Εκδ. Πάπυρος
- Soltzenitsyn, Alexandr (1970), Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς, μτφ. Σωτήρη Πατατζή, Αθήνα: Εκδ. Πάπυρος
- Ομιλία του Soltzenitsyn στους απόφοιτους του Harvard University (8 Ιουνίου 1978), Μια προειδοποίηση προς της Δύση, διαθέσιμο ΕΔΩ
