Βραζιλία: Προσπάθεια υφαρπαγής των πατρογονικών γαιών των αυτοχθόνων

Της Ιωάννας Μηνδρινού, 

Το τελευταίο διάστημα, η κυβέρνηση Bolsonaro και η κυβέρνηση της πολιτείας Santa Catarina έχουν επιδοθεί σε έναν συστηματικό αγώνα έναντι των αυτοχθόνων, καταφεύγοντας σε πληθώρα μέσων για τον περιορισμό των αξιώσεών τους. Ως επακόλουθο αυτού, τις επόμενες ημέρες, το Ανώτατο Δικαστήριο, στην πρωτεύουσα Μπραζίλια, πρόκειται να αποφασίσει για το αν θα αναγνωρίσει δικαιώματα επί της γης στους αυτόχθονες για εδάφη κατεχόμενα, πριν το 1988, όταν, δηλαδή, το Σύνταγμα της Βραζιλίας τέθηκε σε ισχύ.

Πιο συγκεκριμένα, οι δικαστές του Ανώτατου Δικαστηρίου θα αξιολογήσουν απόφαση κατώτερης βαθμίδας δικαστικής κρίσης που ακύρωσε τις διεκδικήσεις της φυλής των Xokleng, ύστερα από έφεση που ασκήθηκε στην υπόθεση. Το προηγούμενο Δικαστήριο βάσισε την απόφασή του σε καταγγελίες, πως η εθνοτική ομάδα δεν κατείχε τα συγκεκριμένα εδάφη, κατά τον Οκτώβριο του 1988, με τους Xokleng να αντιτείνουν πως η κυβέρνηση της πολιτείας Santa Catarina προέβη σε ιδιαίτερα «στενή» ερμηνεία των δικαιωμάτων τους. Αναγνωρίζοντάς τους μόνο εδάφη που αποδεδειγμένα κατείχαν κατά το 1988, ακυρώνει τις διεκδικήσεις που χρονολογούνται από τη δεκαετία του ’50 και αγνοεί πως στο παρελθόν εκδιώχθηκαν από τις προγονικές τους εστίες, τόσο έτσι ώστε να εγκατασταθούν εκεί Ευρωπαίοι, όσο και λόγω της στρατιωτικής δικτατορίας (1964-1985).

Το Ανώτατο Δικαστήριο έχει δεσμευτεί πως η απόφασή του θα λειτουργήσει ως νομικό προηγούμενο και για άλλες παρόμοιες υποθέσεις. Συνεπώς, μια απόφαση κατά των Xokleng θα είναι σαν να νομιμοποιεί τη βία που ασκήθηκε στους γηγενείς, πυροδοτώντας συγκρούσεις στο τροπικό δάσος του Αμαζονίου, ενώ, παράλληλα, θα ευνοήσει τα ισχυρά γεωργικά συμφέροντα, παραχωρώντας τους την ευκαιρία να αμφισβητήσουν και άλλες εδαφικές διεκδικήσεις των αυτοχθόνων. Αντίθετα, μια απόφαση υπέρ των Xokleng θα μπορούσε να οδηγήσει στην επανεξέταση εκατοντάδων άλλων υποθέσεων, στην επιστροφή εδαφών στους αυτόχθονες, και, ταυτόχρονα, να θέσει τα θεμέλια για την αμφισβήτηση της συνταγματικότητας του νομοσχεδίου 490/2007.

Νομοσχέδιο 490/2007

Το νομοσχέδιο 490/2007, γνωστό και ως “Bill of Death”, επιτρέπει την έναρξη εξορυκτικών, βιομηχανικών δραστηριοτήτων και μεγάλης κλίμακας έργων υποδομών σε προστατευμένες περιοχές αυτοχθόνων. Προβλέπει, μεταξύ άλλων, το “Time Limit Trick”, δηλαδή τη μη νομική αναγνώριση πατρογονικών εδαφών στους αυτόχθονες, αν δεν τα κατείχαν στις 5 Οκτωβρίου του 1988 ή αν δεν είχαν εκκινήσει νόμιμες διαδικασίες έως την ημερομηνία αυτή για την απόκτησή τους. Παρ’ όλα αυτά, το Σύνταγμα δε θέτει τέτοιους αυθαίρετους χρονικούς περιορισμούς. Τους εμποδίζει από το να διεκδικήσουν επιπλέον γη, προκειμένου να επεκτείνουν ήδη οριοθετημένες περιοχές και αφαιρεί το status «προστατευμένης περιοχής» από εδάφη που η ίδια η κυβέρνηση τούς εξασφάλισε για να εγγυηθεί ένα καλό βιοτικό επίπεδο και την επιβίωσή τους, δίνοντας, με αυτό τον τρόπο, πρόσβαση στον πρωτογενή τομέα. Επιτρέπει, επίσης, στην κυβέρνηση την εξερεύνηση στις περιοχές τους για ενεργειακούς πόρους, την κατασκευή δρόμων και φραγμάτων, δίνει πρόσβαση στον στρατό και θέτει, τέλος, την απαγόρευση γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών. Και όλα αυτά, δίχως καμία διαβούλευση με τους αυτόχθονες. Ωστόσο, τα διεθνή πρότυπα, όπως και η Σύμβαση Νο.169 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, προβλέπουν τη διενέργεια αποτελεσματικού διαλόγου με τους γηγενείς στο πλαίσιο της καλής πίστεως για έργα με σημαντικό αντίκτυπο στις περιοχές τους, ώστε να είναι ευχερής η απόδειξη της συγκατάθεσής τους. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, το Εθνικό Κογκρέσο εξετάζει την αποχώρηση της χώρας από τη Σύμβαση.

Το νομοσχέδιο 490 παραμένει στο Εθνικό Κογκρέσο από το 2007, εμφανίστηκε, όμως, πιο δυναμικά μετά την ανάληψη καθηκόντων από τον Πρόεδρο Jair Bolsonaro. Τόσο ο Πρόεδρος όσο και ο ισχυρός γεωργικός κλάδος προωθούν το νομοσχέδιο, υποστηρίζοντας πως οι αυτόχθονες εμποδίζουν την ανάπτυξη του Αμαζονίου, διαμένοντας σε προστατευμένες περιοχές πλούσιες σε ορυκτό πλούτο και με προοπτικές γεωργίας. Οι αγροεπιχειρηματίες τονίζουν πως η προθεσμία του 1988 παρέχει ασφάλεια ως προς το τι ισχύει στο εμπράγματο δίκαιο.

Το Διαμερικανικό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει αναγνωρίσει το δικαίωμα επιστροφής της γης, που ιστορικά κατείχαν ή απασχολούσαν οι αυτόχθονες, χωρίς να θεωρεί την ιδιοκτησία απαραίτητη. Θεωρεί πως τα δικαιώματά τους παραμένουν, όσο η υλική, πολιτισμική και πνευματική σύνδεση με τη γη να εξακολουθεί να υφίσταται. Δεδομένου του ότι η Βραζιλία έχει επικυρώσει την Αμερικανική Σύμβαση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (1992) και έχει αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου (1998), έχουν προκληθεί αντιδράσεις μετά την επαναφορά του εν λόγω νομοσχεδίου στο προσκήνιο. Περιβαλλοντολόγοι διαμηνύουν πως η υπεράσπιση των προστατευμένων περιοχών των αυτοχθόνων αποτελεί από τους πλέον ενδεδειγμένους τρόπους για τον περιορισμό των αποψιλώσεων και, γενικότερα, της καταστροφής του Αμαζονίου. Η Greenpeace έχει επιστήσει την προσοχή στους νομοθέτες, υπογραμμίζοντας ότι αν το νομοσχέδιο γίνει νόμος, θα λειτουργήσει ως «αμνηστία» για καταπατήσεις των γαιών των αυτοχθόνων. Έτσι, μια τέτοια πιθανή εξέλιξη θα μπορούσε να αποτελέσει από τις σημαντικότερες οπισθοδρομήσεις ως προς τα δικαιώματα των αυτοχθόνων επί των παραδοσιακών εδαφών και πόρων από την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στη Βραζιλία.

Διαδηλώσεις

Ενόψει της δικαστικής απόφασης διοργανώθηκαν διαδηλώσεις. Περίπου 6.000 αυτόχθονες από 176 φυλές συγκεντρώθηκαν στη Βραζιλία για να ασκήσουν πίεση στο Ανώτατο Δικαστήριο και να διαμαρτυρηθούν για τις πολιτικές του Προέδρου Bolsonaro. Χορεύοντας και τραγουδώντας, υπό τον ήχο τυμπάνων, παρότρυναν το Δικαστήριο να αφουγκραστεί τις ανησυχίες τους και να εκδώσει καταδικαστική απόφαση ως προς την καθιέρωση της προθεσμίας του 1988. Εξέφρασαν την αντίθεσή τους ως προς το νομοσχέδιο 490 και κάλεσαν το Δικαστήριο να προστατέψει τα συνταγματικά τους δικαιώματα. Μέχρι την 1^η Σεπτεμβρίου, το Δικαστήριο είχε ακούσει τα πρώτα επιχειρήματα στην υπόθεση. Απομένουν αρκετές μέρες μέχρι την έκδοση απόφασης.

Συνοψίζοντας, το νομοσχέδιο 490 αποτελεί μία από τις κύριες απειλές που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι αυτόχθονες. Η προστασία των πατρογονικών τους γαιών συνιστά όχι μόνο θεμελιώδες βήμα για την ανύψωση των δικαιωμάτων τους, αλλά και ακρογωνιαίος λίθος για τον περιορισμό των αποδασώσεων. Ο περιορισμός των αποδασώσεων, με τη σειρά του, είναι άρτια συνυφασμένος με την τήρηση των δεσμεύσεων της Μπραζίλια ως προς τη συμφωνία των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Brazil’s Supreme Court to rule soon on indigenous land rights, Aljazeera, διαθέσιμο εδώ
• How Brazil’s Indigenous rights hinge on one tribe’s legal battle, Aljazeera, διαθέσιμο εδώ
• Brazil: Reject Anti-Indigenous Rights Bill, Human Rights Watch, διαθέσιμο εδώ
• Brazil’s indigenous protesters camp on Bolsonaro’s doorstep, France 24, διαθέσιμο εδώ
• Brazil’s Indigenous march to pressure court on land ruling, AP news, διαθέσιμο εδώ
• Brazil’s police use teargas and rubber bullets against indigenous protesters, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
• Global protests as Brazil’s Supreme Court set to begin landmark indigenous rights ruling, Survival International, διαθέσιμο εδώ
• Bill curtailing indigenous land rights advances in Brazil’s Congress, Reuters, διαθέσιμο εδώ
• Brazil’s Indigenous burn giant coffin in protest ahead of vital land ruling, Reuters, διαθέσιμο εδώ
• Brazil’s Indigenous protest ahead of landmark ruling over ancestral lands, Reuters, διαθέσιμο εδώ
• Indigenous protest as Brazil high court hears reservations land case, Global Times, διαθέσιμο εδώ
• Brazil’s indigenous march to pressure court on land ruling, Indian Country Today, διαθέσιμο εδώ
• “Struggle for Life” movement becomes largest indigenous mobilization in Brazilian history, Landscape News, διαθέσιμο εδώ
• Βραζιλία: Αυτόχθονες εναντίον Μπολσονάρο, Η Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ