Της Σάντυ Μακκού,
Τι συνιστά το θάνατο; Είναι αρκετά σαφές ότι οι άνθρωποι πεθαίνουν όταν τελειώνουν οι ζωές τους, αλλά είναι λιγότερο σαφές τι αποτελεί το τέλος της ζωής ενός ατόμου.
Ο θάνατος για σας και για μένα συνίσταται στην απώλεια της ικανότητάς μας να διατηρούμε τον εαυτό μας χρησιμοποιώντας ζωτικές διαδικασίες. Αυτός ο χαρακτηρισμός του θανάτου θα μπορούσε να οξυνθεί αν είχαμε μια σαφέστερη ιδέα για το τι είμαστε και για τις συνθήκες υπό τις οποίες εμμένουμε. Ωστόσο, το τελευταίο είναι θέμα αμφισβήτησης τόσο επιστημονικά όσο και φιλοσοφικά.
Υπάρχουν τρεις βασικές απόψεις επί τούτου: α) animalism (ο ζωϊσμός), κατά την οποία είμαστε ανθρώπινα όντα, β) personism (σχετικό με την προσωπικότητα), όπου ερμηνευόμαστε ως πλάσματα με την ικανότητα για αυτογνωσία και γ) mindism (σχετίζεται με το μυαλό), που μας ορίζει ως νου (ο οποίος μπορεί ή δεν μπορεί να έχει την ικανότητα για αυτογνωσία). Η ζωτικότητα υποδηλώνει ότι εμμένουμε με την πάροδο του χρόνου μόνο σε περίπτωση που παραμείνουμε στο ίδιο ζώο. Η νοοτροπία υποδηλώνει ότι εμμένουμε μόνο όταν παραμένουμε στο ίδιο πνεύμα. Ο «προσωπισμός» συσχετίζεται συνήθως με την άποψη ότι η εμμονή μας καθορίζεται από τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά μας και τις σχέσεις μεταξύ τους.
Αν είμαστε ζώα, με τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων, ο θάνατός μας συνίσταται στην παύση των ζωτικών διαδικασιών που διατηρούν την ύπαρξή μας ως ανθρώπινα όντα. Αν είμαστε μυαλό, ο θάνατός μας συνίσταται στην εξαφάνιση των ζωτικών διαδικασιών που διατηρούν την ύπαρξή μας ως μυαλά. Και αν η επιμονή καθορίζεται από τη διατήρηση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών, τότε η απώλεια αυτών των χαρακτηριστικών θα συνιστά θάνατο.
Αυτοί οι τρεις τρόποι κατανόησης του θανάτου έχουν πολύ διαφορετικές επιπτώσεις. Η σοβαρή άνοια μπορεί να καταστρέψει πολλά ψυχολογικά χαρακτηριστικά χωρίς να καταστρέψει το μυαλό, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο θάνατος, όπως καταλαβαίνουν οι «προσωπικοί» (υποστηρικτές της θέσης Β), μπορεί να συμβεί, παρόλο που ο θάνατος δεν είναι κατανοητός από τους «νοητές» (υποστηρικτές θέσης Γ). Επιπλέον, ο άνθρωπος επιβιώνει μερικές φορές την καταστροφή του νου, όπως στην περίπτωση του εγκεφαλικού θανάτου, όπου το στέλεχος – σώμα εξακολουθεί να μένει ζωντανό, αφήνοντας ένα άτομο σε μόνιμη βλαστική κατάσταση. Είναι επίσης πιθανό ότι ο νους μπορεί να επιβιώσει από την εξαφάνιση του ανθρώπινου όντος, πράγμα που μπορεί να συμβεί εάν ο εγκέφαλος απομακρυνθεί από το σώμα, διατηρηθεί ζωντανός τεχνητά και το υπόλοιπο σώμα καταστραφεί. Αυτές οι δυνατότητες υποδεικνύουν ότι ο θάνατος όπως κατανοείται από τους «μυαλιστές» μπορεί να συμβεί ακόμα και αν ο θάνατος όπως κατανοείται από τους «ζωοτέχνες» δεν υφίσταται (και ακόμη ότι το τελευταίο είδος θανάτου δεν χρειάζεται να συνοδεύεται από το πρώτο).
Όμως, ποια είναι η σχέση μεταξύ ύπαρξης και θανάτου; Μπορούν άνθρωποι και άλλα πλάσματα να συνεχίσουν να υπάρχουν μετά το θάνατό τους ή να παύουν να υπάρχουν χωρίς να πεθαίνουν; Ξεκινώντας από την πρώτη ερώτηση: Μπορεί εσείς και εγώ και άλλα πλάσματα να συνεχίσουν να υπάρχουν για κάποιο χρονικό διάστημα μετά τη λήξη της ζωής μας; Την άποψη κατά την οποία μπορούμε πράγματι να επιβιώσουμε από το θάνατο μπορούμε να αποκαλούμε ως «άποψη των νεκρών επιζώντων». Η άποψη των νεκρών επιζώντων υπερασπίστηκε από διάφορους θεωρητικούς. Ένα σημείο που παρατίθεται προς όφελός τους είναι ότι συνήθως αναφέρουν τα εξής λεκτικά σύνολα: «νεκρά ζώα» και «νεκρά φυτά», που μπορεί να υποδηλώνει ότι πιστεύουν πως τα ζώα εξακολουθούν να υπάρχουν, ως ζώα, ενώ δεν είναι πλέον ζωντανά. Η ιδέα μπορεί να είναι ότι ένα ζώο συνεχίζει να μετράει ως το ίδιο ζώο αν αρκετά από τα αρχικά του συστατικά παραμένουν στην ίδια τάξη και τα ζώα, πράγματι, εξακολουθούν να πληρούν αυτή την κατάσταση για κάποιο χρονικό διάστημα μετά το θάνατο. Από αυτή την άποψη, αν και εσείς και εγώ είμαστε ζώα, τότε θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε για κάποιο χρονικό διάστημα μετά το θάνατό μας, αν και ως πτώματα. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε επ ‘αόριστον, φροντίζοντας να διατηρήσουμε τα πτώματά μας.
Ωστόσο, αυτός ο τρόπος προστασίας της άποψης των νεκρών επιζώντων μπορεί να μην είναι καθοριστικός. Οι όροι «νεκρό ζώο» και «νεκρό άτομο» φαίνονται διφορούμενοι. Κανονικά, όταν χρησιμοποιούμε τους όρους «νεκροί άνθρωποι» ή «νεκρό ζώο» εννοούμε πρόσωπα ή ζώα που ζούσαν στο παρελθόν. Ένας νεκρός που μπορώ να ονομάσω είναι ο Πλάτων. Είναι πλέον νεκρός, παρόλο που το πτώμα του έχει πάψει να υπάρχει.
Όσον αφορά στο δεύτερο ερώτημα: Μπορούν τα πλάσματα να πάψουν να υπάρχουν χωρίς να πεθαίνουν; Σίγουρα τα πράγματα που δεν ήταν ποτέ ζωντανά μπορούν να εξοντωθούν χωρίς θάνατο. Αναμφίβολα, υπάρχουν επίσης τρόποι με τους οποίους τα ζωντανά πλάσματα μπορούν να αφανιστούν χωρίς θάνατο. Ίσως η ύπαρξη μιας αμοιβάδας τελειώνει όταν χωρίζει, αντικαθιστώντας την με δύο αμοιβάδες. Εάν οι άνθρωποι μπορούσαν να χωριστούν όπως οι αμοιβάδες, ίσως και αυτοί να έπαυαν να υπάρχουν χωρίς να πεθάνουν. Εάν είναι δυνατές αυτές οι «θανάσιμες έξοδοι», θα πρέπει να αναθεωρήσουμε σχετικά με τον απολογισμό της απώλειας ζωής του θανάτου.
Παρόλα αυτά, πολλοί μπορούν να πουν ότι η διάσπαση, η σύντηξη και άλλα εμφανή παραδείγματα άθικτων εξόδων είναι ασυνήθιστοι τρόποι θανάτου, διότι η ανυπαρξία δεν πραγματοποιείται μέσω της καταστροφής ζωτικών διεργασιών, αλλά δεν είναι τρόποι να ξεφύγουμε απόλυτα τον θάνατο. Οι υποστηρικτές όμως του απολογισμού απώλειας ζωής μπορούν επίσης να υποστηρίξουν το εξής: τίποτα δεν μπορεί να είναι ζωντανό, εκτός αν υπάρχει, έτσι εάν κάτι παύσει να υπάρχει, παύει να είναι ζωντανό, αλλά για να πάψει να ζει πρέπει να πεθάνει. Επομένως, δεν υπάρχουν καθόλου «θανάσιμες έξοδοι».
Αν κάποια από τις παραπάνω θέσεις σας φαίνεται και μου φαίνεται λογική, τασσόμαστε υπέρ της. Αν πάλι τις βρίσκουμε όλες παράλογες, τότε ας σκεφτούμε πως η ύπαρξη και ο θάνατος μας κάλεσαν πρώτοι στο παιχνίδι κατάρριψης της λογικής.
