Της Μαρίας Σαρρή,
Βρισκόμαστε στο έτος 780 μ.Χ., όπου η θρησκεία, η διπλωματία και οι στρατιωτικές επιχειρήσεις ανθίζουν και αποτελούν τα βασικά εργαλεία διακυβέρνησης του Βυζαντίου, ενώ η Ειρήνη η Αθηναία ανεβαίνει στον θρόνο μαζί με το γιο της, Κωνσταντίνο ΣΤ΄. Η Ειρήνη καταγόταν από την πλούσια οικογένεια της Αθήνας Σαραντάπηχου, ήταν κόρη φιλοσόφου και βρέθηκε πρώτη φορά στην πόλη, όταν ο Κωνσταντίνος Ε΄ την πάντρεψε με το γιο του και μετέπειτα αυτοκράτορα, Λέοντα Δ΄, το 769 μ.Χ.. Ήταν μορφωμένη και γνωστή εικονολάτρης, σε αντίθεση με τον πεθερό της, του οποίου οι ενέργειες του εξασφάλισαν το επίθετο «Κοπρώνυμος» στον τίτλο του. Ο Θεοφάνης γράφει για την άνοδό της στο θρόνο με ενθουσιασμό και υποστηρίζει πως αποτελεί θείο δώρο, προκειμένου να απαλλάξει τους εικονόφιλους από τους δυνάστες εικονομάχους. Οι ιστορικοί αναρωτιούνται το λόγο που ο Κωνσταντίνος Ε΄ την επέλεξε, εφόσον ήταν αντίθετη στις πολιτικές του, όμως, η Ειρήνη, στην πραγματικότητα, δεν εκδηλώθηκε παρά μόνο μόλις ανέλαβε την εξουσία.
Μια γυναίκα στο θρόνο δεν ήταν πρωτοφανές για τη βυζαντινή συνταγματική θεωρία. Παραδείγματα άξια αναφοράς ήταν οι αυτοκράτειρες Ιουστίνα και Πλακιδία. Ωστόσο, οι πολίτες ήταν αρκετά διστακτικοί απέναντι στην Ειρήνη λόγω των αντιλήψεων της εποχής. Σε αυτό το σημείο, έρχεται και η πρώτη πρόκληση για ένα νέο ηγέτη: να πείσει τους πολίτες ότι μπορεί να κρατήσει το αξίωμα. Η Ειρήνη το κατάφερε αυτό, μέσω των συνεργατών της και της πληροφόρησης που είχε σε καλό χρόνο. Οι συνεργάτες είναι ο σημαντικότερος παράγοντας της μοναρχίας και είναι αυτός που προσδιορίζει τη διάρκεια που θα παραμείνει στο θρόνο ο μονάρχης.
Την ίδια περίοδο, συνωμότες της Αυλής σχεδιάζουν να ελευθερώσουν το Νικηφόρο, ετεροθαλή αδερφό του Λέοντα Δ’ από τη Χερσώνα, ο οποίος είχε προσπαθήσει στο παρελθόν να αναλάβει την εξουσία, με το πρόσχημα ότι μια γυναίκα εικονόφιλη δε μπορεί να κυβερνήσει. Ο λογοθέτης του δρόμου Γρηγόριος (αρμοδιότητες πρωθυπουργού) και ο δομέστικος των εξκουβιτόρων Θεοφύλακτος (διοικητής της φρουράς του παλατιού) ειδοποιούν την Ειρήνη και οι συνωμότες υποφέρουν ηττημένοι την ποινή της κουράς, της μαστίγωσης και της διαπόμπευσης. Η Ειρήνη έχει πλέον κυριαρχήσει.
Η επόμενη πρόκληση για την αυτοκράτειρα δεν αργεί να εμφανιστεί και θα είναι αυτή που θα χρησιμοποιηθεί από τους πολίτες και από τους χρονογράφους, για να προβληματίσει τους επόμενους μελετητές: Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις. Όμως, η Ειρήνη έχει προετοιμαστεί για την κοινωνική κριτική. Γνωρίζει ότι οι πολίτες δεν εμπιστεύονται τη στρατιωτική της κρίση, γι’ αυτό και περιμένει να δει τα αποτελέσματα κάθε σύγκρουσης και αναλόγως να τα παρουσιάσει. Για την απομάκρυνση των Αράβων τον Ιούνιο του 781 μ.Χ., στέλνει τον ευνούχο σακελλάριο Ιωάννη, ο οποίος με τη νίκη του, αφήνει την Ειρήνη να λύσει προσωρινά ένα μεγαλύτερο πρόβλημα, εκείνο των Λογγοβάρδων και των Φράγκων στη Δύση, υπό τις εντολές ενός εξίσου μεγάλου ηγέτη, του Καρλομάγνου, ο οποίος επεκτείνεται προς τα βυζαντινά θέματα και νικά το στρατηγό του θέματος της Σικελίας. Μια ήττα δεν θα ακουγόταν ωραία για τη βασιλεία της Ειρήνης, συνεπώς προτείνει, το 782 μ.Χ., συνοικέσιο μεταξύ του νεαρού Κωνσταντίνου ΣΤ΄ και της κόρης του Καρλομάγνου, Ροτρούδης (Ερυθρώ), το οποίο, αν και γίνεται αποδεκτό, με την πάροδο των ετών, εγκαταλείπεται. Με τον Καρλομάγνο θα έρθει πάλι σε επαφή το 800 μ.Χ., όπου θα της προτείνει να παντρευτούν για γεωπολιτικούς λόγους.
Λίγο αργότερα, το αραβικό μέτωπο θα ξανανοίξει επικίνδυνα. Στην Ανατολή απειλεί ο Χαρούν αλ-Ρασίντ, που φτάνει μέχρι την Χρυσούπολη και αναγκάζει την Ειρήνη να στείλει τα τάγματα της αυτοκρατορικής φρουράς με οδηγό το δομέστικο Αντώνιο. Οι ήττες στα αραβικά σύνορα υποχρεώνουν την αυτοκράτειρα να συμφωνήσει ειρήνη με πληρωμή ετήσιου φόρου. Ταυτόχρονα, ανοίγει και ένα άλλο μέτωπο, με τους Σλάβους. Για την επίλυση των εξεγέρσεων, στέλνει το λογοθέτη του Οξέως Δρόμου, Σταυράκιο, ο οποίος σημειώνει επιτυχία στις σκλαβηνίες.
Την Ειρήνη περιέβαλε ένα πλήθος ευνούχων από τότε που εκείνη ήταν αυγούστα και τους εμπιστευόταν αρκετά, διότι δε μπορούσαν να διεκδικήσουν το θρόνο, σύμφωνα με τις βυζαντινές καθεστωτικές αντιλήψεις. Η αυτοκράτειρα έχει κάνει από νωρίς γνωστό στους υπηκόους της ότι η παραμονή της στον θρόνο θα είναι μακρά. Με τα τρία μέτωπα εξωτερικών παραγόντων στη Δύση, στην Ανατολή και στις σκλαβηνίες, προσωρινά διευθετημένα, η Ειρήνη στρέφεται στα θρησκευτικά ζητήματα εντός της επικράτειας, που διχάζουν την κοινωνία. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄ ήταν άξιος στρατηγός και πολύ αγαπητός στα τάγματα της αυτοκρατορικής φρουράς, ενώ ο Παύλος Δ΄, που βρισκόταν στον πατριαρχικό θρόνο, είχε τοποθετηθεί από το Λέοντα Δ΄, συνεπώς η Ειρήνη είχε να αντιμετωπίσει το παλαιό καθεστώς, χωρίς να προκαλέσει εμφύλια σύγκρουση μεταξύ του λαού ταυτόχρονα με τη θρησκευτική κρίση της Εικονομαχίας.
Στις 31 Ιουλίου 786 μ.Χ, στο ναό των Αγίων Αποστόλων, έγινε η πρώτη οικουμενική συνεδρίαση, η οποία διακόπηκε από αξιωματικούς που εισέβαλαν με γυμνά σπαθιά και απείλησαν την αυτοκράτειρα και τον πατριάρχη. Η Ειρήνη ήταν, όμως, αποφασιστική. Λίγες μέρες αργότερα, επικαλέστηκε δήθεν ότι οι Άραβες απειλούσαν τα Μαλάγινα, ανατολικά της Νίκαιας. Έτσι, διέταξε τη φρουρά να προχωρήσει προς τα εκεί, βγαίνοντας από την πόλη. Εκείνη συγκέντρωσε, στο μεταξύ, έμπιστους στρατιωτικούς, που είχαν κληθεί από τον Σταυράκιο. Τους διέταξε αμέσως να καταθέσουν τα όπλα και να διαλυθούν, προβάλλοντας, έτσι, την ισχύ της «χρείαν γαρ υμών ουκ έχω». Η ριψοκίνδυνη κίνησή της ήταν και αυτή που κέρδισε τον στρατό, καθώς φάνηκε θαρραλέα και αήττητη. Τα περιθώρια αντίδρασης των στρατιωτών ήταν περιορισμένα, έχοντας αφήσει πίσω στην πόλη τις οικογένειές τους.
Όσον αφορά το πατριαρχείο, ο Παύλος Δ΄ παραιτήθηκε φαινομενικά και έγινε μοναχός. Πίσω από την παραίτηση, όμως, βρισκόταν η Ειρήνη, η οποία με λεπτούς χειρισμούς τον έπεισε να εγκαταλείψει τα καθήκοντά του και τη συμβολή του στην εικονομαχική πολιτική της δυναστείας των Ισαύρων. Στη θέση του τοποθέτησε τον έμπιστο πρωτοασηκρήτη της, Ταράσιο (προϊστάμενος της αυτοκρατορικής γραμματείας), ο οποίος γρήγορα ανέβηκε τις βαθμίδες της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και χειροτονήθηκε πατριάρχης, αναγνωρισμένος και από τον πάπα. Με λεπτούς χειρισμούς, ο λαϊκός Ταράσιος κατάφερε να ενώσει την εκκλησία και τους κληρικούς. Έχοντας εξασφαλίσει «ουδετερότητα» και την μερική υποστήριξη του στρατού, το έδαφος για μια οικουμενική σύνοδο ήταν έτοιμο. Το Νοέμβριο του 787 μ.Χ., στο παλάτι της Μαγναύρας, στην Κωνσταντινούπολη, έγινε η καταληκτική συνεδρίαση της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου.
Όπως κάθε ηγέτης με πολλές επιτυχίες, η Ειρήνη έφτασε στο απόγειο της εξουσίας της το 797 μ.Χ., έτος κατά το οποίο έγινε μονοκράτειρα και ήταν θέμα σωστών χειρισμών το πόσο θα διατηρούσε τη θέση αυτή. Ο γιος της, Κωνσταντίνος ΣΤ΄, ήταν ένας άνθρωπος υποτακτικός και εύκολος να χειραγωγηθεί. Σε πρώτο πλάνο από τη μητέρα του, η οποία χρησιμοποίησε τον παρορμητικό εαυτό του εναντίον του, προωθώντας τη μοιχεία του με δεύτερο γάμο, έτσι ώστε ο κόσμος να τον θεωρήσει ανήθικο. Σε δεύτερο πλάνο από τους συνωμότες της Ειρήνης, που τον έπεισαν να διεκδικήσει το θρόνο, με αποτέλεσμα να συλληφθεί και με διαταγή της Ειρήνης να τον τυφλώσουν, συνήθης ποινή για τους βυζαντινούς. Με τις προσωπικές έριδες και τις ταυτόχρονες στρατιωτικές αποτυχίες των έμπιστών της στα ανατολικά σύνορα, η Ειρήνη άρχισε να πέφτει στα μάτια των υπηκόων της και η δύναμη της κοινής γνώμης δεν θα πρέπει ποτέ να υποτιμάται.
Την ίδια στιγμή, οι πολλαπλοί συνωμότες, όπως ο πατρίκιος Αέτιος και ο γενικός λογοθέτης Νικηφόρος (υπουργός οικονομικών), επιθυμούσαν ο καθένας ξεχωριστά τον θρόνο. Στη Δύση, ο Καρλομάγνος στέφθηκε «Βασιλεύς των Ρωμαίων» από τον πάπα Λέοντα Γ’, ο οποίος θεωρούσε ότι μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι αυτοκράτειρα και συνεπώς, ο θρόνος παρέμενε άδειος. Η στέψη αυτή εξόργισε τους Βυζαντινούς. Σε συνδυασμό με την ξαφνική αρρώστια της Ειρήνης, όλοι αυτοί οι παράγοντες συνέβαλαν στην εξόριση της αυτοκράτειρας από τον Νικηφόρο στη νήσο Πρίγκηπο και ύστερα στη Λέσβο το 802 μ.Χ., όπου λίγους μήνες μετά άφησε την τελευταία της πνοή.
Η Ειρήνη μνημονεύτηκε από την εκκλησία για τη συμβολή της στην αναστήλωση των εικόνων, αλλά και για το φιλανθρωπικό της έργο σε όλη της τη ζωή, σε αντίθεση με την κοινή γνώμη εκείνη την εποχή. Ένα, όμως, είναι σίγουρο: η Ειρήνη ήταν μια δυναμική ηγέτιδα, που άντεξε για είκοσι δύο χρόνια στην εξουσία, και αυτό για τα βυζαντινή χρόνια, ήταν ένα μεγαλόπρεπο κατόρθωμα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κορρές, Θεόδωρος, Ιστορία των Ελλήνων, Β’ Έκδοση, τόμος 7: Βυζαντινός Ελληνισμός Μεσοβυζαντινοί Χρόνοι: Οι άμεσοι διάδοχοι του Κωνσταντίνου Ε΄, Αθήνα: Εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε.
- Λάσκαρης, Ηλίας Γ. (1995), Βυζαντινοί Αυτοκράτορες: 306-867 μ.Χ. (Από τον Μέγα Κωνσταντίνο μέχρι και το Μιχαήλ Γ΄ το Μέθυσο), Τόμος Α’, Αθήνα: Εκδ. ΒΥΖΑΝΤΙΣ
- The Editors of Encyclopedia Britannica (2021), Irene, Encyclopedia Britannica. Διαθέσιμο εδώ
- Lynda Garland, Constantine VI (780-797 A.D.) and Irene (797-802 A.D.), New South Wales: University of New England. Διαθέσιμο εδώ
