Σχέσεις ΗΠΑ-Ευρώπης: Η περίπτωση του Bretton Woods

Του Διονύση Κουσκουλή,

Tα κράτη από τις αρχές του 20ού αιώνα άρχισαν να αναπτύσσουν πρωτόγνωρες σχέσεις οικονομικής αλληλεξάρτησης. Καθώς η άσκηση και η αποτελεσματικότητα της οικονομικής πολιτικής ενός κράτους εξαρτάται από τις νομισματικές και χρηματοοικονομικές συνθήκες, έγινε προφανής η αναγκαιότητα δημιουργίας ενός σταθερού, λειτουργικού και ταυτόχρονα συντονισμένου διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος. Το σύστημα αυτό ρυθμίζει κυρίως δύο διεθνή ζητήματα, τις ισοτιμίες και συναλλαγές των εθνικών νομισμάτων (νομισματικό σύστημα), δηλαδή θέματα μετατρεψιμότητας του νομίσματος και την παροχή πίστωσης, δηλαδή τη ρευστότητα. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα περιλαμβάνει τους θεσμούς, τους δρώντες και τους κανόνες με τους οποίους πραγματοποιούνται και ρυθμίζονται αυτά τα δύο.

Η πρώτη προσπάθεια ήταν ο κλασικός κανόνας του χρυσού, που ίσχυσε την περίοδο 1870-1914, όπου το νόμισμα κάθε χώρας διατηρούσε σταθερή τη συναλλαγματική του ισοτιμία με τον χρυσό. Έτσι, κάθε νόμισμα οριζόταν σε σχέση με το αντίτιμό του σε χρυσό και όλα τα νομίσματα σχετίζονταν με ένα σύστημα σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών μεταξύ τους. Ο κανόνας του χρυσού λειτούργησε περίπου για 35 χρόνια υπό τη βρετανική ηγεμονία και βασίστηκε στη φιλελεύθερη πολιτική των ανοιχτών αγορών. Το σύστημα του χρυσού εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια του Α’ ΠΠ ενώ την περίοδο του Μεσοπολέμου, υπήρξε μια πρόσκαιρη επιστροφή στον χρυσό, με τις ΗΠΑ να επιστρέφουν το 1919 και όλες τις άλλες μεγάλες οικονομίες να επιστρέφουν σταδιακά έως το 1925. Η Μεγάλη Ύφεση, που ξέσπασε στην Αμερική το 1929, είχε ραγδαίες οικονομικές συνέπειες ιδίως στη Μεγάλη Βρετανία και στις ΗΠΑ, με την πρώτη να εγκαταλείπει τον χρυσό το 1931. Για να προστατευτούν από τις διεθνείς οικονομικές συνθήκες, πολλές χώρες άφησαν τα νομίσματά τους να κυμαίνονται ελεύθερα στην αγορά συναλλάγματος ,έτσι ώστε να περιορίσουν τα αρνητικά αποτελέσματα του προστατευτισμού ενώ ταυτόχρονα οι κεντρικές τράπεζες δεν θα παρέμβαιναν στην αγορά ξένου συναλλάγματος. Οι προσπάθειες δημιουργίας ενός διεθνούς νομισματικού συστήματος, η ελεύθερη κίνηση των νομισμάτων κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου δημιούργησε μεγάλη ευμεταβλητότητα στις ισοτιμίες και στα επιτόκια με αποτέλεσμα κατά διαστήματα να παρατηρούνται μεγάλες κερδοσκοπικές επιθέσεις με ιδιαίτερα αρνητικό αντίκτυπο στις εθνικές οικονομίες. Οι επιπτώσεις της Μεγάλης Ύφεσης και του Β’ ΠΠ έδειξαν πως τα κράτη για να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση, έπρεπε με κάθε τρόπο να φιλελευθεροποιήσουν τις εμπορικές τους σχέσεις υπό την προϋπόθεση πως το νέο πρότυπο διεθνούς οικονομικής συνεργασίας θα βοηθούσε κάθε κράτος να διατηρήσει την ισορροπία τόσο στους στόχους της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής οικονομικής πολιτικής. Με κάθε τρόπο θα έπρεπε να διευκολυνθούν οι οικονομικές συναλλαγές στην πραγματική οικονομία (εμπόριο, βιομηχανική παραγωγή κ.λπ.) και να βρεθούν τα επενδυτικά κεφάλαια που απαιτούνταν για τη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για την οικονομική ανάπτυξη. Παράλληλα η αρνητική εμπειρία από την περίοδο του μεσοπολέμου κατά την οποία λειτούργησαν ελεύθερα οι ισοτιμίες έστρεφε το σύστημα σε μία χαλιναγώγηση τόσο των εμπορικών όσο και των νομισματικών ισοτιμιών.

Λίγο πριν το τέλος του Β’ ΠΠ τον Ιούλιο του 1944, οι αντιπρόσωποι 44 κρατών-μελών των Ηνωμένων Εθνών συνήλθαν στην πόλη Bretton Woods της Πολιτείας New Hampshire των Η.Π.Α. για να θέσουν τα θεμέλια μίας ενιαίας παγκόσμιας οικονομικής αρχιτεκτονικής. Το Διεθνές Νομισματικό Σύστημα που ίσχυσε μέχρι το 1973 βασίστηκε στη συμφωνία του Bretton Woods για την καθιέρωση συστήματος σταθερής τιμής συναλλάγματος. Η αρχική ισοτιμία είναι σταθερή και κάθε χώρα είναι υποχρεωμένη να διατηρήσει επίσημα μία την ισοτιμία αυτή με δυνατότητα διακύμανσης κατά ένα μικρό ποσοστό. Σκοπός του συστήματος του Breton Woods ήταν η δημιουργία και επόπτευση της λειτουργίας µίας ελεύθερης παγκόσµιας αγοράς στην οποία θα διακινούνταν ελεύθερα προϊόντα, υπηρεσίες και κεφάλαιο προκειµένου να αποτραπεί µία επανάληψη των οικονοµικών (υφέσεις και κρίσεις) και πολιτικών (συγκρουσιακές διακρατικές σχέσεις) δεινών που ακολούθησαν τον Α’ ΠΠ και οφείλονταν εν μέρει στη λειτουργία κλειστών,προστατευτικών εθνικών αγορών και µίας κατακερµατισµένης, προβληματικής διεθνούς οικονοµίας.

Οι πυλώνες του Bretton Woods είναι οι εξής: 1) Νομισματική σταθερότητα, 2) Αναπτυξιακή στρατηγική, 3) Φιλελεύθερη εμπορική πολιτική, 4) Ίδρυση Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (1945), 65) Ίδρυση Παγκόσμιας Τράπεζας (1945), 6) Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (1947). Η αρχιτεκτονική της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης του Bretton Woods είχε δύο  πυλώνες: 1) Η φύση της νέας αρχιτεκτονικής της παγκόσμιας διακυβέρνησης ήταν κρατοκεντρική, υπό την έννοια ότι τα κράτη παρέμεναν οι κύριοι δρώντες και προχωρούσαν στο συντονισμό των οικονομικών τους πολιτικών και τη φιλελευθεροποίηση της παγκόσμιας αγοράς µε στόχο την ανάπτυξη και την ευημερία. 2) Η αρχιτεκτονική αυτή βασίστηκε σε ένα συμβιβασμό ανάμεσα στην ορθοδοξία της αγοράς και τον κρατικό παρεμβατισμό, καθώς οι δυνάμεις της αγοράς θεωρούνταν ευεργετικές στο βαθμό που δεν υπέσκαπταν το έδαφος για κοινωνική πολιτική και κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία…

Στο συνέδριο από τις προτάσεις- σχέδια για τη σύσταση νομισματικού συστήματος που υποβλήθηκαν από διάφορες χώρες δύο έγιναν αντικείμενο εκτεταμένων συζητήσεων. Το βρετανικό σχέδιο που εκπονήθηκε από τον οικονομολόγο  John Maynard Keynes και το αμερικάνικο που υποβλήθηκε από τον υπουργό οικονομικών των ΗΠΑ White. Κατά το σχέδιο του Keynes το διεθνές νομισματικό σύστημα θα λειτουργούσε σύμφωνα με το πρότυπο της οργάνωσης των εθνικών νομισματικών συστημάτων των διαφόρων χωρών. Το σχέδιο αυτό που θεωρήθηκε υπέρμετρα τολμηρό, απέβλεπε στο σχηματισμό μιας Διεθνούς Ένωσης Συμψηφισμών η οποία ενεργώντας ως εθνική κεντρική τράπεζα θα χρησιμοποιούσε ένα νόμισμα ως διεθνές μέσο πληρωμών. Η αξία της χρηματικής μονάδας του νομίσματος που ο Keynes ονόμασε «μπάνκορ» θα καθοριζόταν και η αρχική του αξία θα μπορούσε να μεταβληθεί. Το μπάνκορ θα αποτελούσε μονάδες χρυσού ουσιαστικά πίστωση στα βιβλία της Ένωσης Συμψηφισμών προς τις χώρες για τη διενέργεια πληρωμών. Το σχέδιο προέβλεπε τη διάθεση αρχικά μπάνκορ αξίας 26 εκ $. Το έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρωμών μίας χώρας θα εμφανιζόταν ως χρέωση στα βιβλία της Ένωσης Συμψηφισμών ενώ το πλεόνασμα ως πίστωση. Έτσι θα λυνόταν το πρόβλημα της διεθνούς ρευστότητας. Το νομισματικό σύστημα του Bretton Woods

Η πλειονότητα των αντιπροσώπων των 44 χωρών εξέφρασε επιφυλάξεις ως προς τη δυνατότητα εφαρμογής του σχεδίου του Keynes. Θεωρήθηκε ότι θα οδηγούσε στη δημιουργία υπέρμετρης ρευστότητας και θα διατάρασσε την οικονομική σταθερότητα. Το σχέδιο του White έδινε μεγαλύτερη βαρύτητα στη σταθερότητα της ισοτιμίας και είχε επομένως απήχηση στους αντιπροσώπους που έπαιρναν μέρος στο συνέδριο. Τα κύρια σημεία του σχεδίου του White όπως τελικά εγκρίθηκε είναι τα εξής: Οι συναλλαγματικές ισοτιμίες μεταξύ των νομισμάτων είναι σταθερές αλλά προσαρμόσιμες. Αυτό σήμαινε ότι κάθε χώρα αναλάμβανε την υποχρέωση να διατηρήσει μία συγκεκριμένη ισοτιμία έναντι του δολαρίου η οποία θα παρέμενε αμετάβλητη πέρα από την επιτρεπόμενη διακύμανση κατά 1% από την κεντρική τιμή. Το δολάριο ήταν το μόνο νόμισμα που είχε άμεση μετατρεψιμότητα σε χρυσό ενώ οι άλλες χώρες διατηρούσαν εμμέσως τη σταθερή σχέση με τον χρυσό μέσω του δολαρίου. Για να διατηρείται η σταθερή ισοτιμία του νομίσματος μίας χώρας οι κεντρικές νομισματικές αρχές της κάθε χώρας πρέπει να προβαίνουν στην αγορά ή πώληση συναλλάγματος για να εξομαλύνουν τις τυχόν τάσεις αστάθειας που προκαλούνται από την υπερπροσφορά ή την αυξημένη ζήτηση συναλλάγματος. Αυτό προϋποθέτει ότι θα διαθέτουν συναλλαγματικά διαθέσιμα και αποθέματα χρυσού.

Εν τέλει, το αμερικανικό σχέδιο αποσκοπούσε στο πλήρη οικονομικό και πολιτικό έλεγχο των κρατών της Ευρώπης με όπλο το δολάριο. Οι Αμερικανοί κατάφεραν μέσω του συστήματος λειτουργίας της Κεντρικής Τράπεζας να εξασφαλίζουν όχι μόνο χρυσάφι, αλλά και ένα πλεόνασμα από δολάρια με το οποίο θα στήριζαν την δική τους οικονομία που είχε πληγεί μετά τον δεύτερο ΠΠ. Τα παραπάνω επιτεύχθηκαν μέσα από τον καθορισμό των υποχρεώσεων των κρατών που όφειλαν στη Κεντρική Τράπεζα, όπως η καταβολή είτε χρυσού είτε δολαρίου που είχε αντίκρισμα σε χρυσό (1 ουγκιά χρυσού ισοδυναμούσε με 37 δολάρια) είτε εθνικού νομίσματος το οποίο μέσα από συναλλαγματικές διαδικασίες θα μετατρεπόταν σε δολάριο. Η πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ μέσω του Bretton Woods  πάνω στα όργανα και τους θεσμούς τους επέτρεψε να απομυζούν ποσά  κατά τα επόμενα χρόνια προκειμένου να στηρίξουν τις εξοπλιστικές δαπάνες εξαιτίας του ανταγωνισμού με την Σοβιετική Ένωση. Η κατασπατάληση, όμως, του χρυσού προκειμένου να καλυφθούν τα ελλείμματα που προκύπταν από τις υπερβολικές επενδύσεις για την κατασκευή πυραυλικών συστημάτων οδήγησαν σε νέα οικονομική κρίση που ξέσπασε στη χώρα επί προεδρίας του Νίξον. Το επονομαζόμενο σοκ του Νίξον σηματοδότησε και το τέλος του Bretton Woods, δηλαδή το προσωρινό τέλος της έντονης αμερικανικής οικονομικής παρουσίας στην Ευρώπη.

Σήμερα, οι επιχειρηματικοί κύκλοι των ΗΠΑ ,που στηρίζουν εκάστοτε προέδρους χρηματοδοτώντας τις προεκλογικές εκστρατείες και αξιοποιώντας το κύρος και τις γνωριμίες με στόχο την εύρεση ψηφοφόρων, φιλοδοξούν στην ουσία την αναγέννηση του Bretton Woods και την επαναφορά της συστημικής οικονομικής κυριαρχίας τους στην Ευρώπη. Εξάλλου και ο ίδιος ο Donald Trump προεχόμενος από αυτό το επιχειρηματικό λόμπυ και υπό το σύνθημα του « Make America Great Again»  στοχεύει σε αυτή την αναβίωση. Το ερώτημα που τίθεται, είναι εάν η Ευρώπη μπορεί να αντισταθεί απέναντι σε αυτή την αμερικανοποίηση της οικονομίας της.

Βιβλιογραφία

1. Γκόγκας Περικλής, Οικονομικά για μη ειδικούς, Εκδόσεις: Κριτική, Αθήνα, 2016

2. Cesarano Filippo, Monetary theory and Bretton Woods: the construction of an international monetary order, Cambridge University Press, New York, 2006

3. Κέισι Μάικλ (μτφρ. Βιλελμίνη Σωσώνη), Η καταστροφή της μεσαίας τάξης: πως η οικονομική κρίση συνέτριψε την κοινωνική συνοχή, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, 2013.

Διονύσης Κουσκουλής

Ζει στην Θεσσαλονίκη, όπου σπουδάζει Ιστορία και Αρχαιολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Γνωρίζει άριστα αγγλικά και γερμανικά, ενώ έχει συμμετάσχει σε μία σειρά προγραμμάτων, σεμιναρίων και επιστημονικών συνεδρίων. Στον ελεύθερο του χρόνο, ασχολείται με την μουσική.