Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Ένας από τους κυριότερους λόγους που επικαλέστηκε ο Ιωάννης Μεταξάς, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Καθημερινή», στις 16 Σεπτεμβρίου 1936, για την εγκαθίδρυση δικτατορικού καθεστώτος στην Ελλάδα ήταν αυτός του «κομμουνιστικού κινδύνου»: η πεποίθηση, δηλαδή, ότι οι κομμουνιστές σχεδίαζαν να καταλάβουν με τη βία την εξουσία στο όνομα μιας παγκόσμιας «δικτατορίας του προλεταριάτου», σύμφωνα πάντα με τις επιταγές του 7ου Συνεδρίου της Κομιντέρν και της Γ΄ κομμουνιστικής Διεθνούς. Ήταν, όμως, ο ισχυρισμός αυτός του Μεταξά βάσιμος; Και ποιος ήταν ο ρόλος του Συμφώνου Σοφούλη-Σκλάβαινα; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο παρόν άρθρο.
Καταρχάς, έχει σημασία να κατανοήσουμε την άποψη του Μεταξά για την Κοινοβουλευτική Δημοκρατία, για την οποία δεν έτρεφε και τη μεγαλύτερη εκτίμηση, ωσάν κάτι το ξενόφερτο και αναποτελεσματικό για τα ελληνικά δεδομένα. Σε άρθρο του στην «Καθημερινή», στις 6 Ιανουαρίου 1934, θα δηλώσει απερίφραστα ότι για «τους Έλληνας το πρόβλημα δεν είναι πώς θα μείνωμεν εις τον Κοινοβουλευτισμόν, αλλά δια ποιας θύρας θα εξέλθωμεν εξ αυτού. Δια τας θύρας του Κομμουνισμού ή δια τας θύρας του Εθνικού Κράτους. Ας εκλέξωμεν…». Ο Μεταξάς πίστευε ότι εξαιτίας της μεγάλης ελευθερίας κινήσεων που επέτρεπε η δημοκρατία ως θεσπισμένο πολίτευμα, εξέτρεφε όχι μόνο τη διαφθορά του πολιτικού συστήματος, αλλά και αντιδημοκρατικές, εν γένει, δυνάμεις, όπως πρέσβευε η άνοδος του κομμουνισμού, ο οποίος και είχε διαβρωτική επίδραση απέναντι στους θεσμούς και στις παραδόσεις ενός έθνους.
Κατά μία έννοια, ο Μεταξάς δεν άργησε να δικαιωθεί. Στις εκλογές που έγιναν στις 16 Ιανουαρίου 1936, κανένα κόμμα δεν θα μπορέσει να αποκτήσει την αυτοδυναμία και τη δεδηλωμένη του βασιλιά [Φιλελεύθεροι 126 έδρες, Λαϊκό Κόμμα 72 έδρες, Γενική Λαϊκή Ριζοσπαστική Ένωση 60 έδρες, Παλλαϊκό Μέτωπο (ΚΚΕ) 15 έδρες, Δημοκρατικός Συνασπισμός 7 έδρες, και οι Ελευθερόφρονες του Μεταξά 7 έδρες], με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν διαμάχες μεταξύ των αρχηγών των αστικών πολιτικών κομμάτων, σχετικά με το ποιος θα κυβερνήσει. Οι μόνοι που θα μπορούσαν δυνητικά να ωφεληθούν από αυτήν την κατάσταση είναι το ΚΚΕ και ο Μεταξάς. Οι αρχηγοί των Φιλελευθέρων και του Λαϊκού Κόμματος, Θεμιστοκλής Σοφούλης και Παναγιώτης (Παναγής) Τσαλδάρης αντίστοιχα, επιζητούν και οι δύο την στήριξη του μικρού ποσοστού του κομμουνιστικού κόμματος (5,76%), για να μπορέσουν να λάβουν εντολή σχηματισμού κυβέρνησης, δίχως να καταφύγουν ξανά σε εκλογές, όπως επιθυμούσαν τα υπόλοιπα, μικρότερα κόμματα. Εξ ου, λοιπόν, και το Σύμφωνο συνεργασίας «Σοφούλη-Σκλάβαινα», που υπογράφηκε στις 19 Φεβρουαρίου μεταξύ των Φιλελευθέρων και του Στέλιου Σκλάβαινα, κομματικού αρχηγού και εκπροσώπου της κοινοβουλευτικής ομάδας του Παλλαϊκού Μετώπου, του οποίου η ύπαρξη του Συμφώνου γνωστοποιήθηκε μερικές μέρες αργότερα σε δημοσιεύματα της εφημερίδας «Ριζοσπάστης» (28-29/2/1936). Παράλληλα, οι συζητήσεις που είχαν γίνει μεταξύ του εκπροσώπου του ΚΚΕ, Μιλτιάδη Πορφυρογένη, και του εκπροσώπου του Λαϊκού Κόμματος, Ιωάννη Θεοτόκη, για από κοινού συνεργασία των δύο κομματικών παρατάξεων δεν απέδωσαν καρπούς.
Εκτός αυτού, οι κομμουνιστές θα γίνουν ακόμα πιο προκλητικοί στη συνεδρίαση της Γ΄ Αναθεωρητικής Βουλής, στις 2 Μαρτίου 1936, αρνούμενοι να αναγνωρίσουν τυπικά τον όρκο που έδωσαν προς την Πατρίδα, το Σύνταγμα, τους Νόμους του Κράτους και τον ίδιο το Βασιλιά. Αυτή η κίνηση, όμως, εκλήφθηκε από τους στρατιωτικούς, όπως ο Υπουργός Στρατιωτικών, Αντιστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος, ο Υφυπουργός Στρατιωτικών, Υποστράτηγος Κωνσταντίνος Πλατής, και άλλοι ανώτεροι αξιωματικοί των Ενόπλων Δυνάμεων ως μια άκρως ανησυχητική εξέλιξη για το πολιτικό μέλλον της χώρας.
Η θορύβησή τους ήταν παραπάνω από δικαιολογημένη, όπως και το υπόμνημά τους στο Βασιλιά Γεώργιο Β΄, με το οποίο αποσκοπούσαν στην επίλυση της κατάστασης το συντομότερο δυνατό. Στις διατάξεις του διαβόητου αυτού Συμφώνου ορίζονταν η κατάργηση του περίφημου «Ιδιώνυμου» του Βενιζέλου (1929), αλλά και η γενική αμνήστευση των φυλακισμένων κομματικών στελεχών του ΚΚΕ και αυτών που βρίσκονταν στην παρανομία, όπως π.χ. του Γ.Γ. του ΚΚΕ από το Δεκέμβριο του 1935, Νίκου Ζαχαριάδη, αλλά και άλλων, όπως των Βασίλη Νεφελούδη και Βασίλη Βέρβερη, ενώ δρομολογούνταν και η «κατάργηση της υπηρεσίας άμυνας του κράτους», καθώς και η διάλυση οποιασδήποτε άλλης οργάνωσης θεωρούνταν πολιτικά επικίνδυνη για την ύπαρξη και επικράτηση του κομμουνισμού στη χώρα. Ας σημειωθεί ότι εκείνη την περίοδο, το ΚΚΕ αριθμεί περί τα 17.500 μέλη σε όλη την ελληνική επικράτεια, ιδίως στις περιοχές της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης, αλλά είχε επίσης ξεσπάσει και ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των κομμουνιστικών/αναρχικών δυνάμεων και των υποστηρικτών του Φράνκο. Ο φόβος ότι κάτι παρόμοιο θα μπορούσε να συμβεί στην Ελλάδα, όπως άλλωστε συνέβη στη Ρωσία και την Ισπανία, δεν ήταν παράλογος, όπως επίσης δεν θεωρούνταν αφύσικες οι αντικοινοβουλευτικές και αντικομμουνιστικές τάσεις.
Ο Μεταξάς γνώριζε πως μπορούσε να εκμεταλλευθεί το όλο κομφούζιο που επικρατούσε μεταξύ των κομματικών φραξιών, προκειμένου να ανελιχθεί στο ύστατο αξίωμα και να αποκλείσει μια και καλή το ενδεχόμενο μιας κομμουνιστικής επικράτησης. Έρχεται σε συνεννόηση με το βασιλιά Γεώργιο Β΄, ώστε να αναλάβει το Υπουργείο Στρατιωτικών, θέση που υποστηρίχθηκε και από τη φιλελεύθερη παράταξη και από τον ίδιο τον Ελευθέριο Βενιζέλο (βλ. επιστολή προς Λουκά Ρούφο), παρότι ήταν άσπονδοι πολιτικοί αντίπαλοι από ένα σημείο και μετά. Στις 7 Μαρτίου, ο βασιλιάς δίνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στους Σοφούλη και Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, αλλά και οι δύο αποτυγχάνουν. Τελικά, ορίζεται κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Δεμερτζή και αντιπρόεδρο και Υπουργό Στρατιωτικών τον ίδιο τον Μεταξά. Λίγο αργότερα, στις 13 Απριλίου, ο Δεμερτζής πεθαίνει και ο Μεταξάς ορκίζεται στον πρωθυπουργικό θώκο, ενώ στις 30 θα διαλύσει τη Βουλή για το καλοκαίρι.
Οι κομμουνιστές διαμαρτύρονται και προκαλούν αντιδράσεις, ενώ εριστικά άρθρα δημοσιεύονται στο Ριζοσπάστη, με τίτλους όπως: «Μεταξάς, ο εχθρός του λαού» (8/3/1936), «Κάτω η κυβέρνηση Μεταξά» (14/4/1936), «Ο ουσιαστικός πρωθυπουργός είναι σήμερα ο Μεταξάς, ο εχθρός του λαού Νο. 1!» (15/3/1936). Ταραχές και διαδηλώσεις ξεσπούν ανά τη χώρα, υποκινούμενες από αριστερούς εντός της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ) και της Ενωτικής Συνομοσπονδίας. Οι διαδηλώσεις στη Θεσσαλονίκη, το διάστημα 8 έως 11 Μαΐου, καταστέλλονται βίαια από τη χωροφυλακή, έχοντας ως αποτέλεσμα 12 νεκρούς και πολλούς τραυματίες. Οι βενιζελικοί Φιλελεύθεροι, έπειτα από πιέσεις, αποφασίζουν να αποσύρουν την υποστήριξή τους προς το πρόσωπο του Μεταξά. Μάλιστα, οι αριστεροί, στις 31 Ιουλίου, με επικεφαλής το Δημήτρη Γληνό, θα δώσουν τελεσίγραφο στο Μεταξά, δηλώνοντας απερίφραστα πως «αν η κυβέρνησις δεν εγκατέλειπε τα μέτρα της, θα έκαναν απεργίες “24,48, και 248 ωρών”, αγωνιζόμενοι ενόπλως στα πεζοδρόμια, μέχρις ότου επιβάλουν τη θέλησή τους». Κηρύσσουν προγραμματισμένη πανελλαδική απεργία για τις 5 Αυγούστου, μια κίνηση που ίσως υποδήλωνε γενικευμένη επανάσταση. Ήδη τις προηγούμενες ημέρες, προβοκάτορες λυμαίνονταν την πρωτεύουσα, διαλαλώντας συνθήματα γενικής εξέγερσης, στα πρότυπα της μπολσεβίκικης και ισπανικής επανάστασης…
Μετά την κήρυξη δικτατορίας, με τη σύμφωνη γνώμη του βασιλιά, ο δικτάτορας πλέον Μεταξάς, με διάγγελμά του στον ελληνικό λαό, θα δικαιολογήσει την πολιτειακή μεταβολή, χρησιμοποιώντας ως αφορμή και αιτία τις ραδιουργίες των κομμουνιστών για την ανάληψη της εξουσίας. Συγκεκριμένα, θα αναφερθεί στην ευαίσθητη πολιτική κατάσταση της Ελλάδος, η οποία μάλιστα -παραδόξως- παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τη σημερινή εποχή: η διαφθορά των κομματικών παρατάξεων, οι διχογνωμίες, οι πελατειακές σχέσεις, η δημαγωγία του Τύπου, οι πανελλαδικές απεργίες με πρωτίστως πολιτικό και όχι οικονομικό πρόσημο, οι διαμάχες μέσα στις τάξεις του στρατού, η διάβρωση του εκπαιδευτικού συστήματος και όλων των πολιτικοκοινωνικών θεσμών του Κράτους, η κομμουνιστική προπαγάνδα ότι ο εχθρός είναι το Κράτος, η οικονομική δυσπραγία των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, που τους ωθούσε στην υιοθέτηση αριστερόστροφων αντιλήψεων και σε έναν άκρατο ατομικισμό.
Επιπροσθέτως, ο Μεταξάς τα επόμενα χρόνια θα ακολουθήσει μια φιλεργατική πολιτική, για να μπορέσει να προστατέψει τους βιομηχανικούς εργάτες, τόσο από την εκμετάλλευση από τους εργοδότες όσο και από τη φενάκη μιας σοσιαλιστικής ουτοπίας, στερώντας το ΚΚΕ από την ίδια του την εκλογική βάση. Η καθιέρωση του 8ωρου, η θέσπιση του κατώτατου ορίου για το ημερομίσθιο, ο οργανισμός κοινωνικής ασφάλισης (ΙΚΑ), καθώς και η ειδική μέριμνα για τους αγρότες ήταν έργα επί εποχής Μεταξά. Ο Υπουργός Ασφαλείας και δεξί χέρι του δικτάτορα, Κωνσταντίνος Μανιαδάκης, θα φροντίσει για την πλήρη καταστολή της δράσης του ΚΚΕ. Το όραμα του Μεταξά για τον Τρίτο Ελληνικό Πολιτισμό και την ιστορική συνέχεια του ελληνικού ιδεώδους ήταν ασύμβατο με τις φιλοδοξίες του προλεταριάτου.
Εν κατακλείδι, ο Μεταξάς πίστευε ότι ο κομμουνισμός δεν ένωνε, αλλά διαιρούσε το λαό σε τάξεις, οδηγώντας τον σε εμφύλιο σπαραγμό. Η εκτίμηση του δεν έπεσε έξω, αφού ο αγώνας που έκανε ο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την κατάληψη της εξουσίας επί Κατοχής (1943-1944) αλλά και ο εμφύλιος πόλεμος (1946-1949) αποτελούν περίτρανη απόδειξη της διαισθητικής διορατικότητας του Ιωάννη Μεταξά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κωνσταντίνος Α. Πλέυρης (2018), Ιωάννης Μεταξάς: Βιογραφία, δίτομο, Αθήνα: Έκδοση Ήλεκτρονική, ειδική έκδοση για τον Δημοκρατικό Τύπο Α.Ε.
- Συλλογικό έργο (2010) Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), επιμέλεια Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Αθήνα: ειδική έκδοση για την εφημερίδα Τα Νέα
- Συλλογικό έργο (2010) Η δικτατορία Μεταξά: Νεολαία-Ιδεολογία-Αισθητική, επιμέλεια Βασίλης Καρδάσης, Αθήνα: Εκδόσεις Τεγόπουλος Α.Ε., ειδική έκδοση για την εφημερίδα Ελευθεροτυπία
- Ηλίας Ιωάννου Ηλιόπουλος (2016), Ιωάννης Μεταξάς: Ο εθνικός κυβερνήτης, Αθήνα: Ειδική έκδοση για τον Δημοκρατικό Τύπο Α.Ε.
- Μάνος Ν. Χατζηδάκης (2017), Ιωάννης Μεταξάς: Πορεία προς την δόξα (1936-1941), Αθήνα: Εκδόσεις Πελασγός, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Κυριακάτικη Δημοκρατία
