Ιδιωτικές Στρατιωτικές Εταιρείες: Οι σύγχρονοι «μισθοφόροι» στον «εμφύλιο» της Υεμένης

Της Ιωάννας Χατζηαντωνίου,

Υεμένη: χώρα της Δυτικής Ασίας, στην απόληξη της Αραβικής Χερσονήσου, συνορεύουσα με το Ομάν και την ισχυρή περιφερειακή δύναμη της Σαουδικής Αραβίας, άλλοτε γνωστή ως λίκνο πολιτισμού, το κέντρο τεχνών και γνώσης της περιφέρειας. Σήμερα, η αναφορά της συσχετίζεται με την περιβαλλοντική κρίση πόσιμου νερού, την επισιτιστική κρίση, τον εμφύλιο πόλεμο που μαίνεται και καταστρέφει τις υποδομές της. Ας σταθούμε στο τελευταίο κομμάτι: εμφύλιος πόλεμος. Πολλοί επικρίνουν την χρήση της συγκεκριμένης ορολογίας εξαιτίας μιας απλής παρατήρησης: στην Υεμένη δε μάχεται μόνο ο διχασμένος πληθυσμός∙ αν μη τι άλλο ένα μεγάλο ποσοστό του είναι άμαχος. Στον πόλεμο αυτό έχουν μπει μισθοφόροι της νέας γενιάς, «εκπροσωπώντας» τα συμφέροντα και εκπληρώνοντας την ατζέντα τρίτων χωρών. Ο λόγος για τις Ιδιωτικές Στρατιωτικές Εταιρείες.

Αρχίζοντας με τον ορισμό του Επίκουρου Καθηγητή Α. Λιαρόπουλου: «Ως Ιδιωτικές Στρατιωτικές Εταιρείες (ΙΣΕ) ορίζονται οι κερδοσκοπικές επιχειρήσεις που παρέχουν σε ενδιαφερόμενες κυβερνήσεις, σε κυβερνητικές ή μη οργανώσεις, σε διεθνείς οργανισμούς ή ακόμα και σε μεμονωμένα πρόσωπα μια σειρά από επαγγελματικές υπηρεσίες άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με τη χρήση βίας».

• «Κερδοσκοπικές Επιχειρήσεις»

Οι ΙΣΕ αποτελούν το «τελευταίο προϊόν» μιας μακροχρόνιας πορείας εξέλιξης που ξεκινάει από τους μισθοφόρους και τους ιδιωτικούς στρατούς. Αυτό που ξεχωρίζει τις ΙΣΕ από τις δυο παραπάνω εναλλακτικές είναι -μεταξύ άλλων- η μορφή τους, το εταιρικό δηλαδή μοντέλο, το οποίο ακολουθούν. Λειτουργούν σε όρους παροχής μιας ποικιλίας υπηρεσιών στη βάση ενός συμβολαίου με έναν πελάτη. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφέρουμε το εύστοχο σχόλιο του Tim Spicer, όπως το παραθέτει ο Christopher Kinsey στο βιβλίο του Corporate Soldiers and International Security: The Rise of Private Military Companies: «οι ΙΣΕ είναι ο επίσημος στρατός που έχει μετατραπεί στον ιδιωτικό τομέα με μια εταιρική αμφίεση» (T. Spicer, An Unorthodox Soldier, London: Mainstream Publishing, 1999, p.165.).

Όντας εταιρείες, οι ΙΣΕ υπόκεινται και σε αντίστοιχη νομοθεσία η οποία, ωστόσο, δεν είναι η βέλτιστη δυνατή. Από πλευράς ανθρωπιστικού δικαίου, οι εργαζόμενοι σε ΙΣΕ διακρίνονται σε «μαχητές» (combatants) και σε «πολίτες» (civilians), μια διάκριση που θυμίζει εν πολλοίς τις κατηγορίες ενός πληθυσμού σε εμπόλεμη περιοχή. Αυτή η διάκριση, ωστόσο, δεν προσδιορίζει την ευθύνη που έχει ο εργαζόμενος απέναντι στο δίκαιο για τυχόν εγκλήματα πολέμου. Οποιοσδήποτε μπορεί να τεθεί προ των ευθυνών του για τις πράξεις και τυχόν αδικήματα, που διαπράττει κατά τη διάρκεια διοργάνωσης ή εκτέλεσης μιας επιχείρησης με μια πολιτική αγωγή. Αν και δεν αποτελεί μια λύση που μπορεί να καλύψει και να προστατέψει το δίκαιο μακροχρόνια, είναι ένα βήμα ώστε να κρατούνται υπόλογες οντότητες, όπως οι ΙΣΕ.

Για πολλούς η εικόνα των ΙΣΕ ως εταιρειών ήταν και εξακολουθεί να είναι αυτή ενός «εργολάβου» (contractor) και των εργαζομένων η εικόνα απλών πολιτών που δε σχετίζεται άμεσα με την εικόνα ενός μαχητή. Θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για μια αρκετά «αθώα» εικόνα, δεδομένων των υπηρεσιών που παρέχουν αλλά και των παραδειγμάτων εμπλοκών που έχουν πραγματοποιήσει σε διακρατικές συγκρούσεις. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, ο πόλεμος της Υεμένης είναι μια από αυτές τις συρράξεις, όπου έχουν ήδη εκκινηθεί και σημειωθεί καταγγελίες για εγκλήματα πολέμου και κατά της ανθρωπότητας.

• «Άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με τη χρήση βίας»

Οι ΙΣΕ εν γένει παρέχουν μια ευρεία ποικιλία υπηρεσιών, ωστόσο, κάθε εταιρεία ξεχωριστά «ειδικεύεται» σε συγκεκριμένα πακέτα. Η «ειδίκευση» αυτή χρησιμοποιείται ως άξονας διάκρισης των εταιρειών, τον οποίο ο Peter Singer χρησιμοποίησε και ανέπτυξε την παρακάτω τυπολογία:

1. Εταιρείες Παροχής Στρατιωτικών Υπηρεσιών (Military Provider Firms)
2. Εταιρείες Συμβουλευτικού Χαρακτήρα για θέματα Ασφάλειας (Military Consultant Firms)
3. Εταιρείες Στρατιωτικής Υποστήριξης (Military Support Firms)

Όπως γίνεται αντιληπτό, κάθε τύπος παρέχει ένα διαφορετικό μοντέλο υπηρεσιών, το οποίο σχετίζεται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο με στρατιωτικές υποθέσεις.

Μια άλλη διάκριση που παρουσιάζει ο C. Kinsey στο βιβλίο του είναι αυτή των δύο αξόνων του πώς διαφυλάσσεται, με τι είδους μέσα και τι διαφυλάσσεται. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται πάλι διακριτό το κατά πόσο «επενδύει» στην χρήση βίας με πρακτικά ή όχι μέσα η κάθε είδους ΙΣΕ.

Οι ΙΣΕ στην Υεμένη

Ένα μεγάλος αριθμός δράσεων των ΙΣΕ στο σύγχρονο διεθνές σύστημα φαίνεται να λαμβάνει χώρα κατά κύριο λόγο σε αναπτυσσόμενες, αδύναμες χώρες, με στόχο «να επιφέρουν ένα στρατηγικό αντίκτυπο στην ασφάλεια και το πολιτικό περιβάλλον αδύναμων κρατών που αντιμετωπίζουν μια σημαντική στρατιωτική απειλή», (Shearer, op. cit., p. 23). Στην περίπτωση της Υεμένης, η παρουσία των ΙΣΕ θα λέγαμε πως δε δρα ακριβώς με αυτόν τον τρόπο.

Οι περιφερειακές δυνάμεις, με κυριότερες αναφορές τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, έκριναν καίρια την παρέμβασή τους στην Υεμένη υπό το πρίσμα της αποτροπής της ανόδου των Houthi στην εξουσία ή της διάσπασης του κράτους. Καταλυτικό ρόλο στη συγκεκριμένη απόφαση έπαιξε, όπως προαναφέραμε, η αντιπαλότητα των προαναφερθέντων δύο περιφερειακών παικτών με το Ιράν. Σε δεύτερο χρόνο, ιδιαίτερη σημασία είχε και ο φόβος μιας πιθανής συμμαχίας Houthi-Iran σε πρακτικούς όρους (καθώς ήδη υπήρχαν δηλώσεις υποστήριξης), γεγονός που θα σήμαινε την αλλαγή της ισορροπίας ισχύος στο διεθνές σύστημα.

Αναλογιζόμενες, λοιπόν, τα συμφέροντα και τις δυνατότητές τους, οι δύο χώρες αποφάσισαν να παρέμβουν στην Υεμένη εν μέρει με δικές τους στρατιωτικές δυνάμεις και να χρησιμοποιήσουν ως πολλαπλασιαστή ισχύ τη βοήθεια των ΙΣΕ. Άλλωστε, η πλούσια ηγεσία των Εμιράτων δε θα αντιμετώπιζε ιδιαίτερο οικονομικό πρόβλημα με τη μίσθωση προσωπικού από μια τέτοια εταιρεία, πόσω μάλλον όταν οι άνθρωποι που μισθώνει προέρχονται από χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής και, συνεπώς, «κοστίζουν» λιγότερο. Παράλληλα, η γενικότερη εκπαίδευσή τους και το διαφορετικό υπόβαθρο ζωής καθιστούν τους «στρατιώτες» αυτούς κατάλληλους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την κατάσταση στην Υεμένη και να διατηρήσουν τον έλεγχο στην επικράτεια. Επίσης, η χρησιμότητά τους φαίνεται και στην ανάγκη διεκπεραίωσης συγκεκριμένων «χθόνιων» επιχειρήσεων (λόγου χάρη δολοφονιών), οι οποίες δε θα ήταν θεμιτό να συνδεθούν με ένα συγκεκριμένο κράτος, ειδικά αν εκείνο τάσσεται με τη συμμαχία που επιθυμεί να επαναφέρει τη σταθερότητα. Αν και τα περισσότερα στοιχεία παραμένουν κρυφά στη συγκεκριμένη βιομηχανία και στο συγκεκριμένο πόλεμο, αρκετά έχουν έρθει στο φως της δημοσιότητας, ικανά για να διαλευκάνουν τις επιδιώξεις και τις πραγματικές προθέσεις κάθε κράτους.

Το παρόν και το μέλλον της σύρραξης στην Υεμένη

Σήμερα, η σύρραξη στην Υεμένη χαρακτηρίζεται από μεγάλη μερίδα της ακαδημαϊκής κοινότητας, αλλά και της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής, ως πόλεμος αντιπροσώπων (proxy war). Τα δύο στρατόπεδα του άλλοτε εμφυλίου (Houthi και Κυβέρνηση της Υεμένης υπό τον Hadi) υποστηρίζονται από δύο σημαντικούς παίκτες της Μέσης Ανατολής, το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία (σε συνδυασμό με τον συνασπισμό της) αντίστοιχα. Έμμεσα, όμως, η στήριξη αυτή συνεπάγεται πως οι εν λόγω δρώντες παραμένουν εκτός του πεδίου της μάχης, προσπαθούν να εκπληρώσουν τις πολιτικές τους επιδιώξεις, ενώ η χώρα της Υεμένης καταστρέφεται και ο εν πολλοίς άμαχος πληθυσμός παλεύει όχι ενάντια σε κάποιον εχθρό, αλλά για την επιβίωσή του.

Η πλευρά του σαουδαραβικού άξονα, όπως είδαμε, στηρίζεται στις υπηρεσίες μισθοφόρων και ΙΣΕ, ούτως ώστε να αποφύγει την οποιαδήποτε άμεση στρατιωτική εμπλοκή, να γλιτώσει τυχόν κινδύνους από τις τρομοκρατικές οργανώσεις στην επικράτεια, αλλά, παράλληλα, να διατηρήσει ελεγχόμενη την κατάσταση για να επαναφέρει την κυβέρνηση που επιθυμεί. Από την άλλη, το Ιράν υποστηρίζει με δημόσιες δηλώσεις τους Houthi, αλλά αρνείται την όποια κατηγορία παροχής εξοπλισμού και στρατιωτικής ισχύος στη μειονότητα της Υεμένης. Μάλιστα, ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν, Ali Khamenei, δήλωσε στον προσωπικό του λογαριασμό στο Twitter πως το Ιράν επιθυμεί να βοηθήσει όχι τον πόλεμο αλλά την κρίση με την αποστολή φαρμάκων, καθώς άλλωστε οι Houthi δεν χρειάζονται τη βοήθειά τους. Πάνω σε τέτοιου είδους δηλώσεις στηρίζονται τα επιχειρήματα όσων θεωρούν πως ο Πόλεμος της Υεμένης παραμένει ένας εμφύλιος. Παρόλα ταύτα, δύσκολα πιστεύει κανείς ένα κράτος που εποφθαλμιά την ανάδειξή του σε περιφερειακό πόλο ισχύος και έχει την τάση να αποκρύπτει όποιες κινήσεις του σχετίζονται με όπλα, εξοπλισμούς και στρατιωτικές επιχειρήσεις…

Στις πιο πρόσφατες εξελίξεις του ζητήματος, ο νεοεκλεγείς Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Joe Biden, δήλωσε τον Φεβρουάριο που μας πέρασε, την επίσημη απομάκρυνση της υποστήριξης των Η.Π.Α. από τον σαουδαραβικό άξονα. Όσο σημαντική αξία και να έχει αυτή η δήλωση, υπάρχουν πολλά ζητήματα που χρήζουν επίλυσης, για να λάβουν υπόσταση τα λόγια του Αμερικανού Προέδρου, καθώς αρκετές από τις ΙΣΕ που λειτουργούν και στην Υεμένη είναι αμερικανικές (παραδείγματος χάριν Academi, Spear Operations Group) ή έχουν συμβάσεις με το αμερικανικό Υπουργείο Αμύνης. Μέχρι και τώρα, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα εκμεταλλεύονται κάποια συμβόλαια των αμερικανικών αρχών με ΙΣΕ, για να διατηρούν τον εξοπλισμό τους και να τον χρησιμοποιούν βάσει των προτεραιοτήτων τους, ακόμα και αν ο Biden έχει τυπικά αποσύρει την υποστήριξή του.

Τέλος, δεν είναι λίγες οι φορές που τα Ηνωμένα Έθνη πραγματοποιούν νύξεις σχετικά με την έννοια των «εγκλημάτων πολέμου» και «εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας» όσον αφορά τον πόλεμο της Υεμένης. Ανάμεσα στις παρακλήσεις και τις προσπάθειες λήξης των βιαιοτήτων και κατ’ επέκταση της ανθρωπιστικής κρίσης, αρμόδιοι από τα Ηνωμένα Έθνη αναφέρουν πως όλοι όσοι συνδράμουν σε αυτήν την τραγική κατάσταση και έχουν διαπράξει τέτοιου είδους εγκλήματα θα σταθούν απέναντι στη δικαιοσύνη και θα κριθούν για τις επιλογές τους. Ίσως αυτή η περίπτωση αποτελέσει το εφαλτήριο για τη βελτίωση της νομοθεσίας σχετικά με τις ΙΣΕ στους τομείς της ευθύνης, της λογοδοσίας, της διαφάνειας αλλά και της νομιμότητας των επιχειρήσεων και των πράξεών τους.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Brien, K. A. (2000, March 20). PMCs, myths and mercenaries: The debate on private military companies. The RUSI Journal, https://doi.org/10.1080/03071840008446490
• Cameron, L. (2006, September). Private military companies: their status under international humanitarian law and its impact on their regulation. (I. C. Cross, Επιμ.) International Review of the Red Cross, διαθέσιμο εδώ
• Why is Yemen at war? | Start Here,Al Jazzera English (Youtube), διαθέσιμο εδώ
• Emirates Secretly Sends Colombian Mercenaries to Yemen Fight. The New York Times, διαθέσιμο εδώ
• There is a lot more behind the reported “Blackwater” deaths in Yemen. Allbawaba. διαθέσιμο εδώ
• Biden announces end to US support for Saudi-led offensive in Yemen. The Guardian. διαθέσιμο εδώ
• Kinsey, C. (2006). Corporate Soldiers and International Security: The Rise of Private Military Companies. Oxford, United Kingdom: Routledge, Taylor & Francis Group. διαθέσιμο εδώ
• McFate, S. (2019). Mercenaries and War: Understanding Private Armies Today. Washington D.C.: National Defense University Press, διαθέσιμο εδώ
• In Yemen War, Mercenaries Launched By Blackwater Head Were Spotted Today — Not Good News, Forbes, διαθέσιμο εδώ
• The US may still be helping Saudi Arabia in the Yemen war after all, VOX, διαθέσιμο εδώ
• Yemen’s complicated war explained, διαθέσιμο εδώ
• Λιαρόπουλος, Α. (2014, Αύγουστος). Η Ιδιωτικοποίηση του Πολέμου: Ο Ρόλος των Ιδιωτικών Στρατιωτικών Εταιρειών στη Διεθνή Ασφάλεια. Αεροπορική Επιθεώρηση(101)