Του Διονύση Κουσκουλή,
Στις 14 Μαΐου 1919, συμμαχικά αγήματα, υπό τις διαταγές του Βρετανού Ναυάρχου Calthorpe, αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη, στα ανατολικά παράλια της Τουρκίας. Ο Calthorpe ενημέρωσε πάραυτα τον Τούρκο Βαλή της πόλης σχετικά με τις προθέσεις των Συμμάχων της Συνεννοήσεως. Οι άνδρες του έθεσαν υπό έλεγχο τις αμυντικές οχυρώσεις της πόλης και ανέλαβαν τη φύλαξη των ξένων προξενείων. Ταυτόχρονα, φήμες άρχισαν να κυκλοφορούν για τα σχέδια των Συμμάχων ως προς το μέλλον της πόλης και της ευρύτερης ενδοχώρας, που αποτελούσαν μέρος των ελληνικών εθνικών διεκδικήσεων, έτσι όπως αυτές παρουσιάστηκαν από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στο πλαίσιο των εργασιών του Συνεδρίου της Ειρήνης, στο Παρίσι. Προς το τέλος της ημέρας διαδόθηκε η είδηση πως το ελληνικό σώμα κατοχής βρισκόταν ήδη καθ’ οδόν. Άλλωστε, η Σμύρνη ήταν η προεξέχουσα ελληνική πολιτιστική και εμπορική πόλη της Ανατολής. Μόλις ο στολίσκος εισήλθε στο λιμάνι της Σμύρνης, ξεκίνησε η επιχείρηση αποβίβασης του σώματος κατοχής. Σε αντιδιαστολή με τον αρχικό σχεδιασμό του ασκούντος τη διοίκηση Έλληνα Συνταγματάρχη, ένα απόσπασμα, κινούμενο κατά μήκος της προκυμαίας, πέρασε μπροστά από το στρατώνα, όπου η τουρκική φρουρά της πόλης τελούσε υπό περιορισμό. Αίφνης, ακούστηκε ένας πυροβολισμός. Ακολούθησε ομαδικό πυρ εναντίον των εγκαταστάσεων από την πλευρά των Ελλήνων, με αποτέλεσμα την άμεση παράδοση των εγκλείστων εκεί Τούρκων. Μέχρι σήμερα δεν έχει εξακριβωθεί η ταυτότητα του προσώπου, το οποίο πυροβόλησε πρώτο. Προς στιγμή, οι ελληνικές δυνάμεις απώλεσαν τον έλεγχο της όλης κατάστασης. Ορισμένοι Τούρκοι κακοποιήθηκαν καθώς σπρώχτηκαν προς την προκυμαία. Βιαιοπραγίες, εξαιτίας των οποίων καταμετρήθηκαν θύματα εκατέρωθεν (καμιά εκατοστή Τούρκοι, κάπως λιγότεροι Έλληνες) εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη την πόλη. Επρόκειτο για μια ατυχή απαρχή για την ελληνική στρατιωτική παρουσία, η οποία, όπως ο Βενιζέλος την εκλάμβανε απευθυνόμενος προς τη στρατιωτική ηγεσία της χώρας, προοριζόταν να αναδειχθεί σε σημείο αναφοράς για τον ελληνικό πολιτισμό και να λειτουργήσει μελλοντικά ως υπόδειγμα διακυβέρνησης ενός έθνους από ένα άλλο.
Οι αποφάσεις, οι οποίες οδήγησαν στη στρατιωτική κατοχή της πόλης συγκροτούν από μόνες τους ένα δράμα, που εντάσσεται σε ένα κατά πολύ μεγαλύτερο ομόλογό του: εκείνο της Συνδιάσκεψης Ειρήνης του Παρισιού, από τις σημαντικότερες του είδους στην παγκόσμια ιστορία. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Woodrow Wilson και οι πρωθυπουργοί της Μεγ. Βρετανίας, David Lloyd George, και της Γαλλίας, Georges Clemenceau αγωνίστηκαν σκληρά, προκειμένου να καταφέρουν να προσαρμόσουν στα δικά τους εθνικά συμφέροντα δίκαιες και μακρόπνοες επιλογές για τη σφυρηλάτηση του μεταπολεμικού κόσμου. Η απόφαση περί αποστολής ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων εντός της τουρκικής Μικράς Ασίας πήγαζε από τα διάφορα διπλωματικά στρατηγήματα της εποχής του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η υπόθεση της Σμύρνης αναδύθηκε στην επιφάνεια χάρη σε ένα μοιραίο συνδυασμό: την επιθυμία του συνασπισμού της Συνεννοήσεως να προσδέσει την Ελλάδα στο δικό του άρμα και την εμμονή του Ελευθερίου Βενιζέλου να ευθυγραμμιστεί με αυτόν. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η υπόθεση της Σμύρνης διέθετε όλες τις προδιαγραφές προκειμένου να λειτουργήσει ως δόλωμα. Ένα δόλωμα, το οποίο θα επέτρεπε, ενδεχομένως, στον Βενιζέλο να μεταπείσει τον βασιλέα Κωνσταντίνο κάνοντάς τον να αποδεχθεί την πρόταση των Συμμάχων.
Με δεδομένη την πατροπαράδοτη ένταση στις σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, θα περίμενε κανείς επίδειξη μεγαλύτερης μέριμνας εκ μέρους των Συμμάχων της Συνεννοήσεως για μια ειρηνική κατοχή της Σμύρνης. Θα μπορούσαν, λ.χ., να αναθέσουν την τελευταία σε μια μεικτή δύναμη, αποτελούμενη από Βρετανούς, Γάλλους, Αμερικανούς και Ιταλούς. Τα πραγματα προσέλαβαν διαφορετική τροπή. Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας ήταν αποφασισμένος να χειριστεί την όλη υπόθεση ως ευκαιρία επίδειξης ισχύος, προοίμιο για μια μόνιμη στρατιωτική παρουσία. Απασχολημένοι με πολλά άλλα ζητήματα, οι Σύμμαχοι έσπευσαν να αφήσουν τον έλεγχο της όλης κατάστασης στον Βενιζέλο. Το αποτέλεσμα, που προέκυψε, ήταν ταραχές και σκοτωμοί μέσα στους δρόμους της Σμύρνης. Η βία εξαπλώθηκε με ταχύτατους ρυθμούς στην ευρύτερη ενδοχώρα. Η λογική της ελληνικής εντολής πρέσβευε τη διατήρηση της τάξης και της ησυχίας σε ολόκληρη τη ζώνη κατοχής. Η ελληνική διοίκηση και τα ελληνικά όπλα επέκτειναν την επιρροή και παρουσία τους σε μια περιοχή, όπου οι Έλληνες αποτελούσαν αριθμητικά μειοψηφία, οι δε Τούρκοι, πλειοψηφία.
Από τουρκικής πλευράς ήταν επόμενο να κυριαρχεί μια αίσθηση εθνικής ταπείνωσης. Η αίσθηση αυτή εκπροσωπούσε τόσο μια εξαντλημένη και ευθυγραμμισμένη με τις επιταγές της Συνδιάσκεψης της Ειρήνης κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, όσο και ένα νεοφερμένο στο στερέωμα παράγοντα. Το καλοκαίρι του 1919, ο στρατηγός Μουσταφά Κεμάλ, ο οποίος είχε σταλεί ως επιθεωρητής του στρατού στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας, εκμεταλλευόμενος την ιδιότητά του, εγκαινίασε μια προσπάθεια αναδιοργάνωσης των καταλοίπων του τουρκικού στρατού, αποστασιοποίησης από τις θέσεις της επίσημης κυβέρνησης και αναπτέρωσης του ηθικού προς την κατεύθυνση ενός αγώνα ανεξαρτησίας και αποτίναξης της ελληνικής παρουσίας. Οι αρχικοί πέντε μήνες της κατοχής αποδείχτηκαν δύσκολοι για τους Έλληνες. Λίγοι ήταν εκείνοι, που αμφισβητούσαν τη νομιμότητα εκχώρησης της εντολής εκ μέρους των Τριών Μεγάλων. Πήγαζε, άλλωστε, από το δίκαιο του νικητή. Ωστόσο, τα κρούσματα βίας, τα οποία πλαισίωσαν την άφιξη των ελληνικών στρατευμάτων, συνέπεσαν με την εμφάνιση των πρώτων επιφυλάξεων ως προς τον βαθμό εμπιστοσύνης έναντι των ελληνικών διοικητικών αρχών της Δυτικής Μικράς Ασίας, καθώς επρόκειτο για μια περιοχή, όπου κατοικούσε μεγάλος αριθμός Τούρκων Μουσουλμάνων. Οι ειρηνοποιοί αντέδρασαν, όπως κάθε κυβερνήτης που αντιμετωπίζει προβλήματα και δυσκολίες. Συγκεκριμένα, αποφάσισαν τη σύσταση μιας Ανακριτικής Επιτροπής, επιφορτισμένης με την αποστολή να διερευνήσει τα έκτροπα της 15ης Μαΐου 1919. Μήπως, προσφεύγοντας σε αυτό το μέτρο, είχαν κατά νου κάποια μεταβολή προς την κατεύθυνση μιας αναστολής ή, ακόμα, μιας αποχώρησης της ελληνικής διοίκησης; Οι εξελίξεις συνηγορούν υπέρ του αντιθέτου. Η εγκαθιδρυθείσα δύναμη διαθέτει, πάντοτε, πλεονεκτήματα. Στη δε συγκεκριμένη περίπτωση, εγκαθιδρυθείσα δύναμη ήταν η Ελλάδα. που έχαιρε της αμέριστης συμπαράστασης της Μεγ. Βρετανίας και εκείνης, περισσότερο αμφιλεγόμενης, της Γαλλίας. Μια διαταγή του Ανωτάτου Συμβουλίου για αποχώρηση των ελληνικών αρχών από τη Σμύρνη θα ισοδυναμούσε με ομολογία αποτυχίας.
Όσον αφορά τη διοίκηση της Ύπατης Αρμοστείας στη Σμύρνη, ο Βενιζέλος επέλεξε ως διοικητή, τον Αριστείδη Στεργιάδη. Οι δυο άνδρες γνωρίζονταν από την εποχή της διεθνούς κατοχής της Κρήτης από βρετανικές, γαλλικές, ιταλικές και ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις. Ο Στεργιάδης ασκούσε, τότε, χρέη εκπροσώπου του Βενιζέλου στην ευρύτερη περιοχή του Ηρακλείου. Αργότερα, προς το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, υπηρέτησε ως Γενικός Διοικητής της Ηπείρου, αποσπώντας την εμπιστοσύνη του Βενιζέλου χάρη στην πάταξη της ληστείας και την ορθή επιβολή του Νόμου, ενέργειες, στις οποίες προέβη με τρόπο αποτελεσματικό. Συγχρόνως με την αποστολή ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη, ο Βενιζέλος τον κάλεσε να μεταβεί κατεπειγόντως επιτόπου. Σχεδόν ταυτόχρονα με την εγκατάστασή του, ο Στεργιάδης αποκατέστησε την τάξη, απαιτώντας από τα τοπικά δικαστήρια και από τις ελληνικές στρατιωτικές αρχές να επιδείξουν πνεύμα ισότιμης μεταχείρισης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Η ελληνική διοίκηση πληρούσε τις προδιαγραφές για να διαλύσει την καταιγίδα, που είχαν προκαλέσει τα συμβάντα της 15ης Μαΐου και των επομένων ημερών. Το καλοκαίρι του 1919 επικράτησε μια εύθραυστη ισορροπία σε ολόκληρη τη ζώνη της ελληνικής εντολής. Βέβαια, κρούσματα βίας, προερχόμενα από Τούρκους ατάκτους, δεν εξέλειπαν. Όμως, η ελληνική στρατιωτική ισχύς στην περιοχή ήταν επαρκής, ούτως ώστε να μπορέσει να διασφαλίσει την απρόσκοπτη λειτουργία της διοίκησης και του Ύπατου Αρμοστή. Το όραμα του Στεργιάδη συμπεριλάμβανε την ίδρυση ενός Ιωνικού Πανεπιστημίου, πρώτος πρύτανης του οποίου διετέλεσε ο διακεκριμένος μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή. Μόνο που ήταν αδύνατο για την εκπολιτιστική πολιτική του Στεργιάδη, και της Ελλάδας γενικότερα, να επιζήσει των εγγενών προστριβών του ιδίου με τις ελληνικές στρατιωτικές και εκκλησιαστικές αρχές, όπως και της αντιπαράθεσης μεταξύ ελληνικού και μουσουλμανικού πληθυσμού.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνική
- Τριαντάφυλλος Ν. Κώστας, Μικρασιατική Καταστροφή: Εισαγωγή εις την ιστοριογραφικήν θεώρησιν του θέματος, Εκδόσεις: Θεόδωρος Κούκουρας, Αθήνα, 1962.
- Ψυρούκης Νίκος, Η Μικρασιατική Καταστροφή: Η Εγγύς Ανατολή μετά τον πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο ( 1918-1923), Εκδόσεις: Επικαιρότητα, Αθήνα, 1977.
Ξενόγλωσση
- Horton George, Αναφορικά με την Τουρκία: η κατάρα της Ασίας: Προξενικά ντοκουμέντα των ΗΠΑ, Εκδόσεις: Νέα Σύνορα- Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 1992.
- Llewellyn-Smith Michael, Ionian Vision. Greece in Asia Minor, 1919-1922, London : Allen Lane, 1973.
Ζει στην Θεσσαλονίκη, όπου σπουδάζει Ιστορία και Αρχαιολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Γνωρίζει άριστα αγγλικά και γερμανικά, ενώ έχει συμμετάσχει σε μία σειρά προγραμμάτων, σεμιναρίων και επιστημονικών συνεδρίων. Στον ελεύθερο του χρόνο, ασχολείται με την μουσική.
