Του Δημήτρη Τόλια,
Ο εμβολιασμός όλων των ενηλίκων στην Ελλάδα συνεχίζεται με ραγδαίους ρυθμούς. Η χώρα μας μέχρι την ώρα, που γράφεται το παρόν κείμενο, βρίσκεται στην πρώτη δεκάδα (7η θέση) των κρατών της Ε.Ε. με το υψηλότερο ποσοστό πλήρως εμβολιασμένων σε σχέση με τον πληθυσμό. Συγκεκριμένα, έχει εμβολιαστεί πλήρως το 37%. Η κυβέρνηση από την προηγούμενη εβδομάδα έχει προβεί σε ορισμένες πρωτοβουλίες προκειμένου να αυξηθεί το ποσοστό των πολιτών που κλείνουν ραντεβού για να εμβολιαστούν. Οι κινήσεις αυτές προκάλεσαν σημαντικές αντιδράσεις σε μερίδες των πολιτών. Στο παρόν κείμενο θα εξετάσουμε το ερμηνευτικό σχήμα πίσω από τις πρωτοβουλίες της ελληνικής κυβέρνησης, καθώς και τα ερμηνευτικά σχήματα και τα πολιτικά χαρακτηριστικά μιας εκ των ομάδων αντίδρασης στα παραγόμενα σχήματα.
Παρότι, σύμφωνα με τους αριθμούς, η πορεία των εμβολιασμών μπορεί να χαρακτηριστεί ως ικανοποιητική, η κυβέρνηση επιχείρησε με δύο διαφορετικούς τρόπους να ενισχύσει την κινητοποίηση των πολιτών. Υποψιάζομαι πως η ανάγκη να καταστεί η χώρα όσο το δυνατόν περισσότερο ασφαλής προκείμενου να αυξηθούν οι τουριστικές ροές εντός της τουριστικής σεζόν είναι που προκάλεσε τις δύο αυτές κινήσεις. Η πρώτη πολιτική, με ρυθμιστική χροιά αφορούσε τους νέους.
Δημοσκοπήσεις παρουσίαζαν πως ορισμένο ποσοστό πολιτών προτιμούσαν να περιμένουν, προτού κάνουν το εμβόλιο, ώστε πρώτα να αξιολογήσουν την επικινδυνότητα και εν συνόλω την ίδια την διαδικασία. Σύμφωνα με την θεωρία της ορθολογικής επιλογής του Olson, η στάση αυτή απέναντι στην συλλογική δράση (εμβολιασμός) για την επίτευξη του συλλογικού στόχου (τοίχος ανοσίας) χαρακτηρίζεται ως στάση του «λαθρεπιβάτη». Ο πολίτης επιλέγει να μην συνεισφέρει στον στόχο (ανόσια) με την δράση του (εμβολιασμός), ώστε να μην αναλάβει το κόστος της δράσης του (φόβος). Αν ο στόχος (ανοσία) επιτευχθεί από την συλλογική δράση των άλλων πολιτών (εμβολιασμός), τότε θα καρπωθεί τα οφέλη (όχι ξανά lock-down) χωρίς κανένα κόστος (χωρίς να εμβολιαστεί).
Το πρόβλημα στην προκειμένη είναι πως αν οι περισσότεροι επιλέξουν την στάση του λαθρεπιβάτη, η συλλογική δράση θα είναι υποτονική και ο συλλογικός στόχος δε θα επιτευχθεί. Μια λύση που δίνει ο Olsοn στο πρόβλημα, είναι ο καταναγκασμός. Να έλεγε, δηλαδή, η κυβέρνηση πως ο εμβολιασμός είναι υποχρεωτικός. Το Σύνταγμα και η ευρωπαϊκή και εγχώρια νομοθεσία ακυρώνουν την επιλογή αυτή. Επομένως, η δεύτερη λύση που δίνει ο Olson στο πρόβλημα είναι εκείνη των επιλεκτικών κινήτρων. Έτσι, η κυβέρνηση παρεμβαίνει στον ορθολογικό υπολογισμό του πολίτη. Δίπλα στα παραπάνω κόστη και οφέλη που καθορίσαμε (φόβος/ανοσία) προστίθεται ένα ακόμη όφελος, η κάρτα ελευθερίας των 150 ευρώ για τους νέους.
Από την άλλη, μέσω της επικοινωνίας (αλλά και της ρύθμισης), η κυβέρνηση επιχειρεί να παρέμβει και πάλι στον ορθολογικό υπολογισμό του ατόμου, επιχειρώντας αυτή τη φορά να αυξήσει το κόστος της στάσης του λαθρεπιβάτη. Κάνοντας λόγο για μια σειρά διακριτών δυνατοτήτων εμβολιασμένων και μη εμβολιασμένων (ελεύθερη είσοδος/ είσοδος με τεστ στην εστίαση, στα ΜΜΜ, σε χώρους πολιτισμού και διασκέδασης κ.α.). Έτσι, αυξάνει το κόστος της στάσης του λαθρεπιβάτη, ώστε να ξεπεραστεί το κόστος του φόβου. Με τον τρόπο αυτό επιχειρεί να ενισχύσει την συμμετοχή των πολιτών στον εμβολιασμό, ώστε να επιτευχθεί ο συλλογικός στόχος.
Αμέσως υπήρξαν αντιδράσεις τόσο από πολιτικά κόμματα όσο και από μερίδες πολιτών. Θέλω να επικεντρωθώ σε μια συγκεκριμένη από τις πολλές ομάδες πολιτών που δημιουργήθηκαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι λόγοι για τους οποίους επιλέγω να αναλύσω πολιτικά τα ερμηνευτικά σχήματα της συγκεκριμένης ομάδας είναι: α) ο διαρκώς αυξανόμενος αριθμός των μελών της, 80 χιλιάδες μέχρι τη στιγμή που γράφεται το κείμενο, β) η από τα κάτω αυθόρμητη οργάνωσή της, γ) η ιδεολογική και κοινωνική ποικιλομορφία των μελών της.
Η ομάδα αυτή ονομάζεται κατά λέξη «ΜΑΓΑΖΙΑ ΧΩΡΙΣ ΜΠΟΛΙ». Η συγκεκριμένη ομάδα φαίνεται μέσω του λόγου της να επανοικειοποιείται τις από τα πάνω ταυτότητες που της αποδίδονται. Αυτοανακηρύσσεται ως η ομάδα των «Ανεμβολίαστων» (κατά λέξη στο εξώφυλλο “Unvaxxed”), των «ψεκασμένων», των «συνωμοσιολόγων». Ξεκίνησε στην λογική της αλληλοβοήθειας μεταξύ των ανεμβολίαστων, ώστε να αποφύγουν τις νομικές συνέπειες του μη εμβολιασμού (π.χ. γιατροί, μαγαζιά, επιχειρήσεις κ.λπ. που δέχονται πελάτες χωρίς τεστ και εμβόλιο). Σε πολλές περιπτώσεις κοινοποιούνται στοιχεία επικοινωνίας με δικηγόρους, ώστε να αναλάβουν την υπεράσπισή τους σε ζητήματα που σχετίζονται με την παράβαση των υγειονομικών πρωτοκόλλων.
Στόχευση και ιδανικό της ομάδας αποτελεί η ελευθερία ως απουσία διακρίσεων μεταξύ εμβολιασμένων και μη, η οποία καταγγέλλεται ως «φασιστική», ενώ η κυβέρνηση στις περισσότερες περιπτώσεις χαρακτηρίζεται ως «χούντα». Επικοινωνιακές εικόνες αναφέρονται στην ελευθερία της ατομικής επιλογής για το σώμα και τη ζωή. Πέραν, όμως, της ταυτοτικής επανοικειοποίησης που έγινε παραπάνω, παρατηρείται πως σε σημαντικό αριθμό δημοσιεύσεων η ταυτοτική έγκληση είναι εθνική και αφορά το υποκείμενο «Έλληνες». Σε πολλά δε σημεία παρατηρείται έντονη ιδεολογική ποικιλομορφία, όπως για παράδειγμα στην εικόνα παρακάτω:
Παρατηρούνται ερμηνευτικά σχήματα που προσομοιάζουν σε αυτά των αντι-συστημικών κομμάτων (Levitt, Gunther, Diamond). Προβάλλεται το συνωμοσιολογικό ερμηνευτικό σχήμα της κυριαρχίας ενός «συστήματος των ελίτ», στο οποίο τα πολιτικά κόμματα και οι πολιτικοί αποτελούν τις «μαριονέτες» των συμφερόντων της ελίτ. Παρατηρείται μια προσπάθεια «αφύπνισης» των δυνάμει υποστηρικτών και απαξίωσης των επίσημων και επιστημονικών δεδομένων με στήριγμα τον φόβο προς τις συνέπειες και τη διακήρυξη του χάους. Τέλος, αναδεικνύεται μια παρακινητική προσπάθεια μέσω του μανιχαϊστικού διπόλου «αυτοί» (ελίτ, τράπεζες, ΝΤΠ, μεγαλοδημοσιογράφοι) και «εμείς» (Έλληνες, ανεμβολίαστοι), καθώς και μέσω σχημάτων αποκάλυψης της κατεχόμενης αλήθειας («Δεν σου βρωμάει;», «Σε έχουν για ηλίθιο», «Σε αγαπάνε τόσο πολύ ξαφνικά;»).
Η κυβέρνηση προέβη στις πρωτοβουλίες που αναφέρθηκαν παραπάνω στην λογική της παρέμβασης στον ορθολογικό υπολογισμό των πολιτών, ώστε να τους ωθήσει στην δράση (εμβολιασμός). Η λογική αυτή, όμως, στηρίζεται στο ότι ο λαθρεπιβάτης αποδέχεται ότι η συλλογική δράση οδηγεί στον συλλογικό στόχο. Σύμφωνα, όμως, με το ερμηνευτικό σχήμα της ομάδας που μελετήσαμε, το lockdown δεν έχει αίτιο την διασπορά του ιού, αλλά αποτελεί μέρος μιας συνομωσίας. Άρα, υπάρχει μια συνολική απόρριψη της συλλογικής δράσης ως μέσο προς τον στόχο. Δεύτερον, η ίδια ή μη δράση (ο μη εμβολιασμός) έχει δύο αιτίες. Η μια, είναι ο απλός, κατανοητός ανθρώπινος φόβος για πιθανές συνέπειες, ο φόβος για το μη κατανοητό. Η δεύτερη και σημαντικότερη είναι η συνομωσιολογική άρνηση του εμβολιασμού ως μέσο πρόκλησης κακού «από αυτούς σε εμάς».
Με τις πρωτοβουλίες αυτές η κυβέρνηση απαντά μεν σωστά, σύμφωνα με την θεωρία της ορθολογικής επιλογής, κυρίως όσον αφορά την πρώτη περίπτωση της μη δράσης. Η δεύτερη θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν περισσότερο ως κοινωνική αντίθεση και όχι ως δισταγμός. Χρειάζεται άμβλυνση της συνομωσιολογικής νοοτροπίας μέσω της πληροφορίας και ενίσχυση της εμπιστοσύνης προς το υποκείμενο του επιστήμονα, το οποίο έχει διαβρωθεί (π.χ. επωμισμός σκληρών αποφάσεων στους «λοιμωξιολόγους»). Τέτοιες ομάδες χρειάζονται αναμέτρηση σε επίπεδο λόγου και επιχειρημάτων και όχι απαξίωση και πόλεμο από τα πάνω, καθώς η αυτό-θυματοποίηση ενισχύει την εικόνα τους στην κοινή γνώμη.
