Οι καινοτομίες της εμπορικής επανάστασης

Της Αναστασίας Τράκα,

Κατά τη διάρκεια του 15^ου, μέχρι και το τέλος του 19^ου αιώνα, συντελέστηκαν μεγάλες οικονομικές αλλαγές στην ευρωπαϊκή οικονομική ζωή. Οι αλλαγές αυτές σηματοδότησαν την έναρξη μιας περιόδου γνωστής και ως «Εμπορική Επανάσταση» , η οποία θα εξελιχθεί σταδιακά στον μερκαντιλισμό (εμποροκρατία). Μέσω αυτών των διαδικασιών αλλάζει ολοκληρωτικά η κοινωνία, η οικονομία και η πολιτική των χωρών σε εξωτερικό και εσωτερικό επίπεδο, επιφέροντας νέα ισορροπία δυνάμεων. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η ανάδειξη του καπιταλιστικού συστήματος. Αναφορικά μόνο αξίζει  να επισημανθεί ότι καπιταλιστικό ονομάζεται ένα οικονομικό σύστημα που βασίζεται στο κεφάλαιο των ιδιωτών με κυρίαρχο στόχο τη συσσώρευση κέρδους. Είναι δηλαδή ένα φιλελεύθερο οικονομικό σύστημα, όπου οι εξελίξεις αυτές σταδιακά θα επιφέρουν λίγο αργότερα τη Βιομηχανική Επανάσταση και ό,τι αυτό συνεπάγεται. Στο παρόν άρθρο θα επισημανθούν οι καινοτομίες της Εμπορικής Επανάστασης.

Πιο συγκεκριμένα, όπως προαναφέρθηκε, κύριο χαρακτηριστικό της Εμπορικής Επανάστασης είναι η άνοδος του καπιταλισμού. Κάποια στοιχεία που τον αποτελούν είναι η ιδιωτική επιχειρηματικότητα με απώτερο σκοπό το κέρδος, ο ανταγωνισμός και τα μονοπώλια και το σύστημα ημερομίσθιας αμοιβής των εργατών. Το σύστημα αυτό ανατρέπει την ημιαστική οικονομία των συντεχνιών, που βασιζόταν στην αυτάρκεια των αγαθών για τους ντόπιους πληθυσμούς κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Πλέον η οικονομία γίνεται φιλελεύθερη, στηριζόμενη στις ανοιχτές αγορές, ιδίως με τις ανακαλύψεις και την αποικιοκρατία. Μία ακόμη καινοτομία αποτέλεσε η ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος. Γνωστοί στον τομέα αυτόν ήταν οι Εβραίοι, οι οποίοι αναλάμβαναν συνήθως τον ρόλο του μεσάζοντα και του τοκογλύφου. Ωστόσο από τον 15^ο αιώνα και έπειτα, κατά τη λεγόμενη Αναγεννησιακή Περίοδο, άρχισαν να αναδύονται οι ιταλικές οικογένειες στις τραπεζικές δραστηριότητες, με πιο γνωστή την Τράπεζα των Μεδίκων.

Η δραστηριότητα επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη, και αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι το γεγονός πως ακόμα και βασιλείς, αλλά και επίσκοποι, δανείζονταν χρήματα με πολύ υψηλό τόκο. Την ίδια περίοδο ιδρύονται οι πρώτες κρατικές τράπεζες. Από τις πρώτες ήταν η Τράπεζα της Αγγλίας το 1694, με σκοπό να εξυπηρετήσει τα δημοσιονομικά συμφέροντα του κράτους. Συνέπεια αυτής της εξέλιξης είναι μια ακόμα καινοτομία της εμπορικής επανάστασης, η επέκταση των πιστωτικών διευκολύνσεων, όπως για παράδειγμα οι επιταγές στις τοπικές ή διεθνείς συναλλαγές. Ταυτόχρονα εκδόθηκαν τραπεζογραμμάτια, υποκαθιστώντας τα χρυσά και τα αργυρά νομίσματα. Οι επινοήσεις αυτές βοήθησαν ουσιαστικά στο διεθνές εμπόριο και στη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας.

Η άνοδος του εμπορίου επέφερε αξιοσημείωτες αλλαγές στις παραγωγικές μεθόδους. Πιο αναλυτικά, επέφερε την παρακμή των συντεχνιών–χειροτεχνιών, ενώ βοήθησε στην άνοδο της βιομηχανίας, η οποία έπαιξε καθοριστικό ρόλο τους επόμενους αιώνες. Οι συντεχνίες με το πέρασμα του χρόνου έγιναν κλειστές και περιοριστικές και αυτό δημιούργησε αδυναμία στην προσαρμογή τους στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Οι βιομηχανίες από την άλλη πλευρά άρχισαν να αναδύονται χάρη στην τεχνολογική πρόοδο της εποχής, η οποία έφερε τον μηχανικό αργαλειό, την κλωστική μηχανή και άλλα.

Τα μέλη των βιομηχανιών σταδιακά θα δημιουργήσουν ενώσεις-ομάδες (αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια πρώιμη μορφή του συνδικαλισμού, ο οποίος εμφανίζεται πολύ αργότερα) με κοινό σκοπό τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας. H πιο συχνή μορφή βιομηχανικής παραγωγής αυτή την περίοδο είναι το οικοτεχνικό σύστημα ή κατ’ αποκοπήν σύστημα, το οποίο αποτελεί άλλη μια καινοτομία της εμπορικής επανάστασης. Αυτό σημαίνει ότι η εργασία γινόταν στις οικίες των παραγωγών αντί στο εργαστήριο. Η πιο συνήθης παραγωγή του οικοτεχνικού συστήματος ήταν τα υφάσματα. Το νέο αυτό σύστημα είχε πολλά πλεονεκτήματα, όπως για παράδειγμα το μη συγκεκριμένο ωράριο, η συμπληρωματική εργασία, το καλύτερο εργασιακό περιβάλλον και πολλά ακόμη. Παρά τη μικρή παραγωγή, η οργάνωση παρέμενε καπιταλιστική.

Επιπροσθέτως, ως καινοτομία μπορεί να χαρακτηριστούν οι αλλαγές στην οργάνωση των επιχειρήσεων με την ανάπτυξη ομόρρυθμων εταιριών. Αντίθετα, την περίοδο του Μεσαίωνα υπήρχαν συνεταιρισμοί περιορισμένης κλίμακας. Αυτοί δεν μπορούσαν να παραμείνουν απαράλλακτοι και έπρεπε να ακολουθήσουν τις εξελίξεις της εποχής. Γι’ αυτό το λόγο, δημιουργήθηκαν καταλληλότερες μορφές οργάνωσης μιας επιχείρησης, όπως προαναφέρθηκε, οι ομόρρυθμες εταιρείες. Επί της ουσίας αυτές ήταν συνεταιρισμοί εμπόρων, οι οποίοι μέσω της συνεργασίας επιδίωκαν ένα κοινό σκοπό κάτω από συγκεκριμένους κανονισμούς. Επακόλουθο αυτής της αλλαγής ήταν μια ακόμη καινοτομία, η μετοχική εταιρεία. Οι επενδυτές δηλαδή αγόραζαν τις μετοχές κεφαλαίου μιας εταιρίας. Ως ιδιοκτήτες της επιχείρησης μπορούσαν να συμμετέχουν ενεργά σε αυτήν αλλά και να μοιράζονται τα κέρδη, ανάλογα τις μετοχές που διέθεταν. Συγκριτικά με τα δυο είδη εταιρειών που προαναφέρθηκαν, η μετοχική εταιρία είχε τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα και γι’ αυτό επικράτησε σε μεγάλο βαθμό.

Μία τελευταία καινοτομία που αξίζει να επισημανθεί είναι η δημιουργία των εθνικών νομισμάτων. Παλαιότερα καμία χώρα δεν διέθετε ένα ενιαίο θεσμοθετημένο νόμισμα. Εκτός αυτού, τα νομίσματα υποτιμούνταν συχνά και οι τύποι τους τροποποιούνταν. Με την Εμπορική Επανάσταση ακολουθήθηκε μια νέα γραμμή στη νομισματική πολιτική. Τα νομίσματα από αυτή την περίοδο και έπειτα θα γίνουν σταθερά και ομοιόμορφα, ενώ θα χρησιμοποιούνται φθηνότερα μέταλλα για την κατασκευή τους. Στην πράξη όμως η εξέλιξη αυτή δεν επιτεύχθηκε άμεσα, καθώς σε πολλές χώρες, όπως την Αγγλία και τη Γαλλία η καθυστέρηση ήταν μεγάλη φτάνοντας μέχρι τον 18^ο αιώνα.

Σε μεγάλο βαθμό οι καινοτομίες της εμπορικής επανάστασης ήταν αποτέλεσμα της υπερπόντιας επέκτασης και των ανακαλύψεων. Τα στοιχεία αυτά έδωσαν το έναυσμα για σημαντικές εξελίξεις, που συνετέλεσαν στη λεγόμενη Εμπορική Επανάσταση. Η κυριαρχία του παγκόσμιου εμπορίου και της ελεύθερης οικονομίας γίνεται πια δεδομένη κατά τους επόμενους αιώνες. Οι αλλαγές αυτές συνδέθηκαν στενά με την υιοθέτηση ενός νέου οικονομικού συστήματος που είναι γνωστό ως μερκαντιλισμός (εμποροκρατία). Αυτό ορίζεται ως το σύστημα παραγωγής της εθνικής ευημερίας και αύξησης της κρατικής εξουσίας, όχι μόνο σε οικονομικό επίπεδο, αλλά και σε πολιτικό. Μέσω αυτού, ο εκάστοτε βασιλιάς ή ηγεμόνας θα είχε τη δυνατότητα να παραμένει ισχυρός και αξιοσέβαστος στο πλαίσιο του κράτους, υποβοηθούμενος από την επικράτηση της απόλυτης μοναρχίας. Σίγουρο είναι πάντως πως οι εξελίξεις αυτής της χρονικής περιόδου συνεχίζουν να υφίστανται μέχρι και τις μέρες μας, στην πιο εξελιγμένη μορφή τους. Το αν βοήθησαν εν τέλει την παγκόσμια οικονομία ή όχι είναι ένα θέμα προς συζήτηση.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Gibbins, Henry de Beltgens (1891). The History of Commerce in Europe. London, New York: MacMillan and Company.
• Marshall, Michael (1999) From Mercantilism to The Wealth of Nations (PDF). The World & I. 5 (Special Edition).
• Lopez, Robert (1976) The Commercial Revolution of the Middle Ages. Cambridge University Press
• E. Burns (2006) Ευρωπαϊκή ιστορία – ο δυτικός πολιτισμός, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Επίκεντρο.