Της Κατερίνας Φιλακούρη,
Η αυτοκτονία φαντάζει στο Υποκείμενο της ως «ύστατη λύση», ως «διέξοδο σε ένα αδιέξοδο», ως απελευθέρωση από το τέλμα που έχει βρεθεί στην ζωή του. Ως φαινόμενο απεικονίζεται σε αναρίθμητα έργα ανά τους αιώνες, ιδιαίτερα η γυναικεία αυτοκτονία. Πώς εξηγείται, όμως, αυτό, λαμβάνοντας υπόψη ότι σημειώνονται υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών του ανδρικού φύλου στην πραγματική ζωή; Ποιος είναι ο λόγος που ποιητές και λογοτέχνες επιλέγουν να δώσουν αυτό το τραγικό τέλος στις πρωταγωνίστριες των έργων τους; Συνδέονται οι αυτοκτονίες των συγγραφέων με τις αυτοκτονίες που λαμβάνουν χώρα στα έργα τους; Αν αναλογιστούμε πόσες πολλές είναι οι αυτοκτονίες γυναικών στην λογοτεχνία, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μοτίβο. Γνωστά παραδείγματα είναι η Αντιγόνη και η μητέρα της, η Ιοκάστη. Αλλά και ο Shakespeare «οδήγησε» στον θάνατο την Juliet και τη Lady Macbeth. Γιατί, λοιπόν, όλες αυτές οι ηρωίδες επέλεξαν να χαθούν στη λήθη; Η γυναικεία αυτοκτονία στην Τέχνη ίσως και να έχει ρομαντικοποιηθεί, ακόμη και φετιχοποιηθεί.
Η Sylvia Plath αποτελεί μια από τις πιο αγαπητές Αμερικανίδες ποιήτριες του 20ου αιώνα και ήταν η πρώτη που έλαβε μετά θάνατον βραβείο Pulitzer, το 1982 για τη συλλογή The Collected Poems. Η πρώτη φορά που το έργο της έπεσε στα χέρια μου ήταν στο τρίτο έτος της σχολής, στο πλαίσιο του μαθήματος «Φεμινισμός και Δίκαιο» και μαγεύτηκα. Μαγεύτηκα από τη μεγαλοφυΐα της, την δυναμικότητα και συνάμα ευθραυστότητα του χαρακτήρα της, τον τρόπο με τον οποίον ρέουν τα ποιήματα της, άλλοτε σαν χείμαρρος και άλλοτε σαν ήρεμο ρυάκι. Στις γραμμές που θα ακολουθήσουν περιγράφονται η ζωή και ένα μικρό απόσπασμα του έργου της. Παρουσιάζεται η σκοτεινή της πλευρά, εκείνη που ήθελε, προσπάθησε και κατάφερε να δώσει τέλος στη ζωή της. Οι απόπειρες αυτοκτονίας της παίζουν μεγάλο μέρος στον έργο της Plath, καθώς αντικατοπτρίζουν μεγάλο κομμάτι της ιδιοσυγκρασίας της.
Γεννήθηκε στη Βοστόνη στις 27 Οκτωβρίου 1932 και αυτοκτόνησε στις 11 Φεβρουαρίου 1963. Ξεκίνησε να γράφει σε μικρή ηλικία και στα 8 της χρόνια, εκδόθηκε το πρώτο της ποίημα με τον λιτό τίτλο “Poem”. Ενώ ήταν μόλις 20 ετών, έκανε την πρώτη της απόπειρα αυτοκτονίας παίρνοντας υπνωτικά χάπια. Είχαν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται τα συμπτώματα της κατάθλιψης, που θα την οδηγούσαν στον θάνατο. Μια ακόμη υποτροφία την έφερε στο Πανεπιστήμιο Cambridge, όπου γνώρισε τον ποιητή Ted Hughes, τον άνδρα που ερωτεύτηκε. Είχαν μια θυελλώδη σχέση, που κατέληξε σε έναν σύντομο γάμο, δύο παιδιά και τελικά στον χωρισμό. Ο Άγγλος ποιητής έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο τόσο στη ζωή όσο και στο έργο της Plath. Στο έργο της προσπαθεί να αναδείξει την σημασία της γυναικείας αυτοκτονίας ως έμφυλο φαινόμενο. Η έννοια της γυναικείας αυτοκτονίας είναι σημαίνουσα, διότι λαμβάνει χώρα σε ένα πατριαρχικό σκηνικό, το οποίο υπαγορεύει ή και απαγορεύει τις γυναικείες ελευθερίες και την ικανότητα τους να κάνουν τις επιλογές, περιορίζει τις πράξεις τους και οριοθετεί στενά τον κοινωνικό τους ρόλο. Γι’ αυτό, η αυτοκτονία που αφορά το γυναικείο φύλο αποζητά την απελευθέρωση από την καταπίεση.
Στο περιοδικό New York Times Book Review η J. C. Oates περιγράφει την Plath ως «την πιο τιμημένη και αμφιλεγόμενη μεταπολεμική ποιήτρια που γράφει στα αγγλικά». Μέσω του αυτοβιογραφικού χαρακτήρα γραφής της διαγράφονται η προσωπική της ψυχική αγωνία, ο πολυτάραχος γάμος της με τον Hughes, τα άλυτα θέματα που είχε με την μητέρα και τον πατέρα της και η «αυτοεικόνα» της. Κατά τον Alvarez, μέσω της Ariel η Plath ένωσε την ποίηση με τον θάνατο, έτσι ώστε η πρώτη να μην μπορεί να υπάρξει δίχως τον δεύτερο. Αυτός, ακόμη, πίστευε πως «η ίδια η πηγή της δημιουργικής ενέργειας της κατέληξε να γίνει η αυτοκαταστροφή της». Αλλά ήταν μια ενέργεια ζωντανή της φαντασιακής και δημιουργικής της δύναμης. Καταλήγει πως ο επικείμενος θάνατος της ήταν ένα στοίχημα, το οποίο δεν την ενδιέφερε πολύ, αν θα νικήσει ή θα χάσει και τελικά έχασε. Η Plath είναι μια από τις συγγραφείς που συνδέει το θεμελιώδες θέμα της γυναικείας φύσης με το πεπρωμένο του σύγχρονου πολιτισμού. Παίρνει το ιδιωτικό και το κάνει δημόσιο. Εμφανίζει της παθολογίες της οικογενειακής ζωής και καταρρίπτει το τέλειο πρότυπο της οικογένειας του πατριαρχικού συστήματος. Το έργο της είναι πολύτιμο, καθώς διαβάζεται από τον σύγχρονο αναγνώστη, δίχως να θεωρείται αναχρονιστικό, περιγράφοντας αληθινά προβλήματα της «σύγχρονης πατριαρχικής κουλτούρας».
Μελετητές του έργου και της ζωής της παρατηρούν την μοντέρνα οπτική που είχε για την «γυναικεία καθημερινότητα» και την απαξίωσή της για τα εγκλωβιστικά ηνία, μέσα στα οποία «αναγκάζεται» να ζει η γυναίκα εξαιτίας μια αρχέγονης πατερναλιστικής νόρμας. Περπατούσε σε τεντωμένο σχοινί με σκοπό την διατήρηση της ψυχικής της ισορροπίας και θα θυσίαζε τα πάντα για να υπηρετήσει την τέχνη της, όπως και έκανε. Η Plath δικαίως χαρακτηρίζεται ως φεμινιστική ποιήτρια (feminist poetess), καθώς στην ποίηση της καθρεφτίζεται η γυναικεία φύση και η θέση της γυναίκας στην κοινωνία, οι προσπάθειές της να εκθέσει τον παραλογισμό των συμβατικών γυναικείων μοντέλων και οι προσπάθειές της να καθιερώσει ίση βάση για τις γυναίκες συγγραφείς σε μια ανδροκρατούμενη βιομηχανία. Γίνεται κατανοητό ότι πριν έξι και επτά δεκαετίες τα δυο φύλα είχαν διαφορετικά σημεία εκκίνησης.
Ο συνδυασμός της κωμικής αυτο-αποδοκιμασίας και της έντονης οργής μεταμόρφωσε την ποίηση της σε προάγγελο της φεμινιστικής γραφής, που εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 και της δεκαετίας του ’70. Η μεταθανάτια βράβευση της έδειξε ότι το κοινό της δεν περιοριζόταν μόνο στο γυναικείο φύλο και η γραφή της δεν περιοριζόταν μόνο στη φεμινιστική ρητορική. Η ποίησή της αποκαλύπτει έναν έντονο προσωπικό αγώνα με αυτοσυνειδησία, τολμηρές μεταφορές σχετικές, με τον θάνατο και τη σεξουαλικότητα και μια πρωτοποριακή εξέταση των κοινωνικών περιορισμών που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες. Ιδωμένα ως μια «καθαρτική» απάντηση στην κατακερματισμένη περσόνα της ως συγγραφέα, συζύγου και μητέρας, τα έργα της Plath έχουν αποτελέσει πρόδρομο για την διαλεύκανση των επαγγελματικών και προσωπικών εμποδίων που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στα μέσα του εικοστού αιώνα. Οι παράγοντες αυτοί σε συνδυασμό με τον τραγικό θάνατό της μετέτρεψαν την Plath σε μια εμβληματική φιγούρα.
Ο θάνατος στους περισσότερους πολιτισμούς παρουσιάζεται ως άνδρας, σε κάποιες γλώσσες, όπως για παράδειγμα στην ελληνική, είναι και αρσενικού γένους. Και στην ποίηση της Plath ο θάνατος έχει ανδρικό πρόσωπο (“his birthmarks” – this one “does not smile or smoke”; the other has“hair long and plausive”, “Herr Lucifer”, “Herr Doktor”). Θα μπορούσε, όμως, να παρατηρήσει κάποιος ότι στην ουσία ούτε όταν πεθαίνει η γυναίκα δεν απαλλάσσεται από την ανδρική κυριαρχία. Έχει αυτονομία η γυναίκα, όταν επιλέγει να δώσει τέλος στη ζωή της; Σε έργα προγενέστερα της Plath θεωρείται ότι η γυναίκα δεν ξεπερνά τον Θάνατο, αλλά υποκύπτει σ’ αυτόν. Ο Θάνατος έχει μεγάλη σημασία στο έργο της κι αυτό γιατί τον έχει «βιώσει στη ζωή της». Σε νεαρή ηλικία προσπάθησε να αφαιρέσει τη ζωή της καταναλώνοντας πολλά υπνωτικά χάπια, είχε θάψει τον εαυτό της και “περίμενε να πεθάνει” [I have done it again./One year in every ten], [I rocked shut/As a seashell./They had to call and call/And pick the worms off me like sticky pearls.].
Η Plath δεν αποτελεί την «κλασική» γυναίκα στην αυτοκτονία, δεν υπομένει παθητική. Αντιθέτως, θέλει να την αισθανθεί στο μέγιστο βαθμό. Επιθυμεί έναν θάνατο βίαιο που να μοιάζει με κόλαση, όπως ακριβώς το φαντάζεται ο άνθρωπος. Δεν αποτελεί μια ακόμη Κλεοπάτρα, που στην απόπειρα της να αυτοκτονήσει καταναλώνει τα πιο γευστικά δηλητήρια [I do it so it feels like hell./I do it so it feels real.]. Ο θάνατος για την Plath αποτελεί Τέχνη, μια τέχνη στην οποία είναι πολύ καλή [Dying/Is an art, like everything else./ I do it exceptionally well./ I guess you could say I’ve a call.]. Ποτέ δεν αντιμετώπισε τις αυτοκτονικές τάσεις της ή τον διαταραγμένο ψυχικό κόσμο της ως ταμπού ή μια αποκλίνουσα συμπεριφορά. Αλλά τροφοδότησε με αυτά την ποίηση της. Αυτό αναδεικνύεται ακόμη από τη μεταφορά της αυτοκτονίας από τον ιδιωτικό στον δημόσιο χώρο [Gentlemen, ladies/These are my hands/My knees./I may be skin and bone]. Με αυτόν τον τρόπο ίσως θέλει να αντιμετωπίσει την αυτοκτονία ως κοινωνικό φαινόμενο, η λύση του οποίου θα δοθεί συλλογικά [A miracle!’/That knocks me out./There is a charge/For the eyeing of my scars, there is a charge/For the hearing of my heart——/It really goes./And there is a charge, a very large charge/For a word or a touch/Or a bit of blood].
ΥΓ: Δεν χάθηκε στη λήθη, αλλά υψώθηκε στο βάθρο των χαμένων ποιητών.
