Scripta Manent: Λένε ψέματα οι πολιτικοί;

Του Κωνσταντίνου-Ειρηναίου Σταμούλη, 

Ομολογώ ότι δεν μου ήρθε κάποια επιφοίτηση αναδυόμενη από την επικαιρότητα προκειμένου να πραγματευτώ το συγκεκριμένο θέμα. Απλά έφτασε στα χέρια μου η βιβλιάρα του John J. Mearsheimer με τίτλο «Γιατί οι πολιτικοί λένε ψέματα» και με παρακίνησε να ασχοληθώ λίγο περισσότερο με το θέμα. Δεν θα μιλήσουμε για το βιβλίο όμως (αν και σας συστήνω να το διαβάσετε), αλλά θα ασχοληθούμε με το αν τελικά λένε ψέματα οι πολιτικοί και γιατί συμβαίνει αυτό.

Πριν ανοίξουμε το θέμα, ελπίζω να έχετε παρατηρήσει μία γενίκευση που έχω κάνει ως τώρα. Αυτή είναι ότι αναφέρω γενικά τους πολιτικούς. Αυτό έγινε προκειμένου να τονίσω ότι η προφανής απάντηση στην ερώτηση του τίτλου είναι «όχι». Δεν γίνεται να λένε ψέματα όλοι οι πολιτικοί, όπως και δεν γίνεται να λένε και αλήθεια όλοι. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε το γεγονός ότι οι γενικεύσεις οδηγούν σε απαξιωτικές για την πολιτική επιστήμη και το πολιτικό σύστημα απόψεις, οι οποίες μακροπρόθεσμα μπορούν να φτάσουν να κλονίζουν και την ίδια τη δημοκρατία. Αν πιστέψουμε ότι οι πολιτικοί, γενικά και αόριστα, λένε ψέματα, πρώτον θα έχουμε υιοθετήσει μία άκρως λαϊκίστική αντίληψη και δεύτερον μέσα σε 4 λέξεις θα έχουμε καταφέρει να απαξιώσουμε τόσο το πολίτευμα, όσο και εμάς τους ίδιους που επιλέγουμε τους εκπροσώπους μας. Σημείωση πρώτη. Οι γενικεύσεις είναι ανακριβείς, θρέφουν τον λαϊκισμό, προσβάλλουν συνειδήσεις και προσωπικότητες και καταλύουν κάθε προσπάθεια επιστημονικής διεργασίας των καταστάσεων.

Υπάρχουν πολιτικοί που λένε ψέματα και άλλοι που δεν λένε. Στην προκειμένη περίπτωση θα χωρίσουμε σε δύο μέρη την ανάλυση. Στο πρώτο μέρος θα σχηματίσουμε αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως ψέμα και στο δεύτερο μέρος θα εξετάσουμε τους δέκτες στους οποίους απευθύνεται το κάθε ψέμα, προκειμένου να καταλήξουμε στο αν τελικά η πλειοψηφία των πολιτικών ψεύδεται και γιατί.

Μέρος πρώτο, τι ορίζουμε ως ψέμα

Υπάρχουν 3 βασικά είδη ψέματος.

• Ψέμα: Απλή, λιτή, κατανοητή, συνειδητή δήλωση η οποία δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια και έχει ως στόχο την παραπλάνηση του δέκτη.
• Διαστρέβλωση: Η αφήγηση μίας ιστορίας, με παράθεση κυρίως αληθινών γεγονότων είτε σε συνδυασμό με ψευδή γεγονότα, είτε σε συνδυασμό με παραποιημένα γεγονότα, είτε με τονισμό ορισμένων σημείων και αγνόηση κάποιων άλλων. Ο τρόπος σύνδεσης, ο τονισμός και οι ανακρίβειες στην περιγραφή μίας ιστορίας, η οποία όμως περιέχει κυρίως αληθινά στοιχεία, συνιστούν τον κορμό της διαστρέβλωσης.
• Αποσιώπηση: Εδώ έχουμε την απόκρυψη πληροφοριών μέσα σε μία αφήγηση, οι οποίες ενδεχομένως να άλλαζαν όλο το νόημα και της αφήγησης αυτής.

Αν επεκταθούμε τώρα, θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν άλλα 7 είδη ψέματος, στη διεθνή πολιτική σκηνή που δεν είναι τόσο φανερά. Εδώ θα ακολουθήσω τη σειρά του βιβλίου το οποίο χρησιμοποιώ και ως πηγή, διότι τα αναφέρει πολύ κατανοητά.

• Κινδυνολογία: Όταν ένας ηγέτης ψεύδεται στους πολίτες της χώρας του είτε για κάποια εξωτερική απειλή, είτε για ένα εσωτερικό ζήτημα. Προωθεί την αντίληψη ότι οι πολίτες δεν έχουν πλήρως αντιληφθεί το μέγεθος του κινδύνου και λειτουργεί ως εκείνος που κρούει το καμπανάκι της αφύπνισης. Στόχος του είναι να κινητοποιηθεί το σύνολο του λαού προς τον υποδεικνυόμενο σκοπό, προκειμένου είτε να υπηρετηθεί το εθνικό συμφέρον (καλοπροαίρετη αλλά υπαρκτή εκδοχή), είτε να στραφεί αλλού η προσοχή του πληθυσμού (κακοπροαίρετη αλλά επίσης υπαρκτή εκδοχή).
• Παραγωγή εθνικιστικών μύθων: Πρόκειται για την αναπαραγωγή εθνικιστικών αντιλήψεων είτε μέσω επίκλησης στο ένδοξο παρελθόν, είτε μέσω επίκλησης στο ήθος του δέκτη ή επίθεσης στο ήθος του αντιπάλου. Προωθείται δηλαδή η αντίληψη του συλλογικού «εμείς», απέναντι στο «εκείνοι». Το συγκεκριμένο μπορεί να παρατηρηθεί στη πλειοψηφία του πολιτικού λόγου ακροδεξιών, εθνικιστικών κομμάτων.
• Διακρατικά ψεύδη: Τα συγκεκριμένα απευθύνονται σε άλλες χώρες με σκοπό την παραπλάνησή τους, τη δόμηση μίας άλλης πραγματικότητας, προκειμένου να κατακτηθεί το στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι της χώρας αυτής.

• Φιλελεύθερα ψεύδη: Τα ψέματα αυτά στοχεύουν στη «συγκάλυψη της συμπεριφοράς κρατών όταν αυτή έρχεται σε αντίθεση με το σαφώς προσδιορισμένο πλαίσιο φιλελεύθερων κανόνων, που είναι αποδεκτοί παγκοσμίως». Με καλύπτει απόλυτα ο ορισμός που δίνει ο ίδιος ο Mearheimer, οπότε σας τον παρέθεσα αυτούσιο. 

• Κοινωνικός ιμπεριαλισμός: Εδώ πρόκειται για τα ψέματα που λένε οι ηγέτες για μια άλλη χώρα με σκοπό την εξυπηρέτηση των προσωπικών τους συμφερόντων ή των επιδιώξεων μίας κοινωνικής ομάδας, στο εσωτερικό του κράτους. Αυτό αποσκοπεί στο να στραφεί η προσοχή της πλειοψηφία των πολιτών σε ένα άλλο ζήτημα και την ίδια στιγμή ο ηγέτης να εφαρμόζει την πολιτική του.
• Αχρείες συγκαλύψεις: Εδώ έχουμε τα ψέματα που λένε οι ηγέτες για τις γκάφες τους ή τις αποτυχίες τους, με σκοπό είτε να μην λάβουν μεγαλύτερες προεκτάσεις, είτε να μη δουν καν τα φώτα της δημοσιότητας.

• Στρατηγικές συγκαλύψεις: Πρόκειται για τα ψέματα που στοχεύουν στην κάλυψη μιας λανθασμένης πολιτικής. Αυτά τα ψέματα λέγονται προκειμένου να προστατευθεί η αξιοπιστία και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα τη χώρας, που σε αντίθετη περίπτωση θα έδειχνε αδυναμίες, αλλά και για να διατηρηθεί ακέραιο το προσωπικό τους κύρος.

  

Μέρος δεύτερο, οι δέκτες του ψέματος και παραδείγματα

Δέκτες του ψέματος μπορούν να είναι οι πολίτες του κράτους του οποίου ο ηγέτης ψεύδεται ή οι πολίτες και οι ηγέτες μίας άλλης χώρας.

Στην πρώτη περίπτωση το ψέμα χρησιμοποιείται για να συνεχίσει ο ηγέτης να είναι αρεστός στους πολίτες, είτε για να εφαρμόσει πολιτικές τις οποίες θεωρεί σωστές αλλά γνωρίζει ότι ίσως μία μεγάλη πλειοψηφία τον κατακρίνει για αυτές. Για παράδειγμα στα χρόνια των μνημονίων, πολλοί πολιτικοί που ήταν υπέρ της ψήφισης του μνημονίου διότι το θεωρούσαν ένα αναγκαίο κακό για τη διάσωση της χώρας, χρησιμοποίησαν ψέματα είτε για να παρουσιάσουν τα μνημόνια πιο αναγκαία από όσο ενδεχομένως ήταν, είτε για να τα παρουσιάσουν λιγότερο επώδυνα από ότι αποδείχθηκαν. Με αυτόν τον τρόπο επεδίωξαν τόσο το να μη χάσουν τη στήριξη της κοινωνικής πλειοψηφίας, όσο και το να εφαρμόσουν με λιγότερο κόστος μία πολιτική που θεωρούσαν ορθή αλλά δεν ήταν κοινωνικά αρεστή.

Παράλληλα δεν είναι λίγες οι φορές που ψέματα έχουν χρησιμοποιηθεί και για εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων. Για παράδειγμα, τα προεκλογικά ψέματα. Εδώ θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε την έννοια της υπερβολής. Ο προεκλογικός λόγος αποτελείται από μία σειρά επιχειρημάτων που τείνουν περισσότερο προς την υπερβολή παρά προς τον ρεαλισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ΣΥΡΙΖΑ του 2015, όταν σε δημοσιονομικά ασφυκτικές συνθήκες, το κόμμα δόμησε έναν προεκλογικό λόγο υπερβολών και ανακριβειών, ο οποίος τελικά ήταν αρεστός. Το ίδιο ισχύει και για την αντιπολίτευση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η στάση της Νέας Δημοκρατίας στη συμφωνία των Πρεσπών. Το κυβερνών, σήμερα, κόμμα, τότε, χρησιμοποίησε αρκετά ακραία ρητορική, με υπερβολές και ανακρίβειες προκειμένου να ωθήσει τους πολίτες να αντιδράσουν. Και αυτή η πολιτική είχε επιτυχία καθώς πλήθος κόσμου είχε πειστεί και είχε κατακλύσει τους δρόμους. Μάλιστα η συμφωνία των Πρεσπών αναδείχθηκε και σε έναν από τους λόγους της ήττας του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές.

Αναφορικά τώρα με τα ψέματα τα οποία στοχεύουν στην παραπλάνηση μίας άλλης χώρας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτά πλέον είναι πιο ξεκάθαρο να φανούν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Τουρκία, και η άβυσσος στο εσωτερικό της τη στιγμή που μέσω του προέδρου της διαμηνύει πως όλα βαίνουν καλώς. Ακόμα ένα παράδειγμα είναι η στάση της Τουρκίας πριν από σημαντικές Ευρωπαϊκές διαπραγματεύσεις οι οποίες την αφορούν και για να δείξει συμμόρφωση διατυμπανίζει πως προτίθεται να σταματήσει κάθε εχθρική κίνηση προς την Ελλάδα. Την ίδια στιγμή ερευνητικά πλοία της παραβιάζουν την ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο. Δέκτες των ψεμάτων αυτών είναι η Ελλάδα και οι υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε.. Βέβαια εδώ μπλέκουμε και στα νερά της διπλωματίας άρα δεν θα επεκταθούμε περαίτερω.

Σκέψεις και συμπεράσματα

Αν λοιπόν δεχθούμε ότι όλοι οι διαφορετικοί τύποι παραπλάνησης θεωρούνται ψέμα, τότε πολλοί πολιτικοί έχουν χρησιμοποιήσει ψέματα. Οφείλουμε όμως να κάνουμε μία σημαντική διάκριση και να δούμε ποιοι από αυτούς τα χρησιμοποίησαν προς όφελός τους και ποιοι προς όφελος της χώρας τους.

Δεν είμαι της άποψης ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Πολύ απλά διότι αμφισβητώ τον σκοπό και την αξιοπιστία εκείνου που θέτει τον σκοπό. Ένας ηγέτης, αν έχει το θάρρος της βούλησης του στην άσκηση πολιτικής, δεν χρειάζεται να καταφύγει στο ψέμα προκειμένου να πείσει τον λαό. Σημείωση δεύτερη. Ο  κόσμος έχει κουραστεί να τον κοροϊδεύουν και να υποβαθμίζουν την νοημοσύνη του. Προτιμά την καθαρή αλήθεια ακόμα και αν αυτή δεν είναι ευχάριστη. Το εύκολο ψέμα είναι η οδός του λαϊκισμού και έχουμε βιώσει πολύ άσχημα στο πετσί μας τα αποτελέσματά του.

Δεν είμαι όμως και της ουτοπικής αντίληψης. Προτιμώ τη μέση οδό. Το ψέμα είναι κάτι το οποίο στις Διεθνείς Σχέσεις χρησιμοποιείται και πολλές φορές αποδίδει. Εκεί όμως είναι ψέμα μεταξύ διπλωματών και αξιωματούχων και ας είμαστε ρεαλιστές, ποιος δεν θα παραπλανούσε για να ωφελήσει τη πατρίδα και τον λαό του;

Το ψέμα δεν είναι από μόνο του, όπως και πολλά πράγματα στη ζωή, κάτι καλό ή κάτι κακό. Η αξία και η απαξίωσή του έγκειται στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται. Αν το ψέμα χρησιμοποιείται για το όφελος μιας χώρας μέσα σε ένα ρευστό σύστημα συμφερόντων, τότε είναι θεμιτό. Αν όμως χρησιμοποιείται για την παραπλάνηση του λαού, για τη δημιουργία μιας πλαστής πραγματικότητας και την εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων, τότε ο ηγέτης που το χρησιμοποιεί θα βρεθεί αργά η γρήγορα στον κάλαθο των αχρήστων της ιστορίας. Γιατί οι πραγματικοί ηγέτες έχουν προσωπικότητα και θάρρος να αντιμετωπίσουν την αλήθεια, δεν ασχολούνται με το να δημιουργήσουν μία αληθοφανή πραγματικότητα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• Γιατί οι πολιτικοί λένε ψέματα, η αλήθεια και το ψέμα στη διεθνή πολιτική σκηνή, John J. Mearsheimer, Αθήνα, Μάρτιος 2012,  Εκδόσεις Πατάκη.