Της Ευφροσύνης Κουκουφιλίπππου,
Η αρχή του κράτους δικαίου είναι μία από τις χιλιοειπωμένες, που χρησιμοποιείται, μάλιστα, και στην καθημερινή γλώσσα ή προβάλλεται ως πάγιο αίτημα σε κάθε διαδήλωση και στον δημόσιο διάλογο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε την έκδοση Κανονισμού που παγώνει τη λήψη χρηματοδοτήσεων από τον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό σε περίπτωση παραβίασης της αρχής του κράτους δικαίου από ένα κράτος-μέλος. Πόση βαρύτητα έχει, λοιπόν, αυτή η αρχή και ποια είναι ακριβώς η σημασία της υπό το πρίσμα του ευρωπαϊκού δικαίου;
Αποτυπώνεται στο άρθρο 2 της Σ.Ε.Ε (Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης), το οποίο θεσμοθετεί βασικές αξίες που διαπνέουν την Ένωση σε επίπεδο ισχύος συνταγματικών αρχών. Οι αρχές του άρθρου 2 Σ.Ε.Ε, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνεται και το κράτος δικαίου, δεσμεύουν την Ε.Ε. και τα μέλη της ακόμα και σε αρμοδιότητες που δεν έχουν εκχωρηθεί στην Ένωση. Ολόκληρο το νομοθετικό σύστημα της Ένωσης και η φιλοσοφία της βασίζεται σε αυτήν την αξία. Κράτος δικαίου σημαίνει λειτουργική δημοκρατία, η οποία ακολουθεί ένα νομοθετικό σύνολο που εγκρίθηκε με καθιερωμένες διαδικασίες και όχι με αποφάσεις που λαμβάνονται κατά διακριτική ευχέρεια ή κατά περίπτωση.
Για την προστασία της αξίας που μόλις διατυπώθηκε, έχει θεσπιστεί το άρθρο 7 Σ.Ε.Ε. Συνιστά μία δικλείδα ασφαλείας σε περίπτωση που κάποιο κράτος-μέλος παραβιάσει κάποια αξία του άρθρου 2 Σ.Ε.Ε. Ο μηχανισμός του 7 Σ.Ε.Ε αποτελείται από ένα προληπτικό και ένα κατασταλτικό μέρος. Το μεν προληπτικό ενεργοποιείται, θεωρητικά, όταν υπάρχει περίπτωση σοβαρού κινδύνου παραβίασης βασικών αξιών, το δε κατασταλτικό, όταν είναι υπαρκτή η παραβίαση βασικών αξιών του 2 Σ.Ε.Ε. Η διάταξη αυτή, όμως, δεν έχει τεθεί ποτέ σε λειτουργία για δύο λόγους, και, φυσικά, όχι επειδή δεν έχουν γίνει παραβιάσεις του κράτους δικαίου ή άλλων θεμελιωδών αξιών από τα κράτη-μέλη. Πρώτον, είναι σπάνιο ένα κράτος μέλος να προβεί ταυτόχρονα σε σοβαρή και διαρκή παραβίαση όπως επιτάσσει η διάταξη του άρθρου 7 Σ.Ε.Ε. Δεύτερον, αυτός ο μηχανισμός έχει έντονα πολιτικό χαρακτήρα και εάν πρέπει να χρησιμοποιηθεί, αυτό θα συμβεί με μεγάλη επιφυλακτικότητα. Η κύρωση που προβλέπεται είναι ή η αφαίρεση του δικαιώματος ψήφου ή η αφαίρεση δικαιώματος άντλησης πόρων από ειδικά ταμεία.
Κατεβλήθη, δύο φορές, προσπάθεια εκκίνησης της διαδικασίας που περιγράφεται στο άρθρο 7 Σ.Ε.Ε, στην περίπτωση της Ουγγαρίας και στην περίπτωση της Πολωνίας, αλλά το γεγονός ότι η διαδικασία δεν προχώρησε με την Ουγγαρία, αν και το Κοινοβούλιο την ξεκίνησε, δημιούργησε σοβαρές επιπλοκές και στην υπόθεση της Πολωνίας, η οποία τελικά κατέληξε στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η Ε.Ε., μετά από αρκετές απρόσφορες προσπάθειες δημιουργίας πιο αποδοτικών εργαλείων που διασφαλίζουν στην ουσία το κράτος δικαίου και έπειτα από τη διπλή αποτυχία του άρθρου 7 Σ.Ε.Ε, αποφάσισε στα τέλη του 2020 τη θέσπιση ενός νέου Κανονισμού που συσχετίζει άμεσα το σεβασμό στο κράτος δικαίου εκ μέρους των κρατών με την εκταμίευση των ευρωπαϊκών κονδυλίων. Αν διαπιστωθεί παραβίαση του κράτους δικαίου και διακινδύνευση των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης από κράτος-μέλος, η Επιτροπή μπορεί να παγώσει ή να διακόψει την εκταμίευση της χρηματοδότησης.
Ο νέος Κανονισμός στενεύει τα περιθώρια για απείθαρχα στις ευρωπαϊκές αξίες κράτη-μέλη, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία, επιβάλλοντας άμεσες οικονομικές κυρώσεις, που αν μη τι άλλο θα αναγκάσουν τους παραβάτες να ξανασκεφτούν τι ισχύ έχουν οι κανόνες που αψηφούν. Εφόσον αυτά τα κράτη-μέλη λειτουργούν ως τροχοπέδη στην προαγωγή του δημοκρατικού θεσμού και δεν σέβονται βασικά δικαιώματα που πηγάζουν από το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, είναι επόμενο και δίκαιο να μην έχουν πρόσβαση στον μακροχρόνιο ευρωπαϊκό προϋπολογισμό και στα κονδύλια του Ταμείου Ανάκαμψης. Ο Κανονισμός είναι σαφώς αυστηρότερος και από το άρθρο 7 Σ.Ε.Ε και από οποιαδήποτε άλλο βοηθητικό εργαλείο είχε δημιουργηθεί στο παρελθόν για την προστασία του κράτους δικαίου, καθώς αποκλείει τους παραβάτες από ουσιώδη και εύρωστα ταμεία της Ε.Ε. κι όχι απλώς από ειδικά ταμεία, όπως επιτάσσει το 7 Σ.Ε.Ε. Παρόλα αυτά, δεν στρέφεται εναντίον των ιδιωτών που μπορεί να επωφελούνται από τους συγκεκριμένους πόρους και δίνει τη δυνατότητα να τους αποδοθούν τα οφειλόμενα μετά από μία αίτηση παραπόνου προς την Επιτροπή, παρά την κύρωση που θα έχει υποβληθεί στο κράτος τους.
Η Ουγγαρία και η Πολωνία έχουν ήδη προβάλλει αντιρρήσεις ως προς τη νομιμότητα των νέων κανόνων ενώπιον του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά ουδεμία επίπτωση έχουν στην εφαρμογή τους, η οποία υφίσταται ήδη από τον Ιανουάριο του τρέχοντος έτους και δεν τίθεται θέμα αναστολής τους.
Η εφαρμογή του Κανονισμού θα τεθεί στην ολομέλεια προς συζήτηση εντός του μήνα Ιουνίου και το Ευρωκοινοβούλιο, που στηρίζει ακράδαντα το νομοθέτημα, πιέζει την Επιτροπή να αποδείξει πως είναι ικανή να προστατεύσει το κράτος δικαίου κι έχει νομικό καθήκον να υπερασπιστεί τις αξίες της Ένωσης. Ίσως, ο νέος Κανονισμός θέσει ένα τέλος στις αυθαιρεσίες και στην υπερβολική χρήση κρατικής βίας, στην οποία προβαίνουν ορισμένα κράτη-μέλη και υπενθυμίσει ότι υπάρχουν σοβαρές οικονομικές συνέπειες, που μπορεί να πλήξουν σε υψηλότατο βαθμό το κράτος-μέλος παραβάτη, απομονώνοντάς το, βέβαια, σταδιακά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κράτος δικαίου: Οι ευρωβουλευτές πιέζουν την Επιτροπή να προστατεύσει τους πόρους της ΕΕ, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, διαθέσιμο εδώ
- Rule of law: new mechanism aims to protect EU budget and values, European Parliament, διαθέσιμο εδώ
- Β. Χριστιανός, Ρ.-Ε. Παπαδοπούλου, Μ. Περάκης, Εισαγωγή στο Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη.
