Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Ο Ιούνιος είναι προ των πυλών και σηματοδοτεί την έναρξη του καλοκαιριού. Το σημερινό άρθρο είναι μια σειρά βιβλιοπροτάσεων για να μπορέσουμε να αναλύσουμε με ένα πιο οξυμένο πνεύμα τα κοινωνικο-οικονομικό-πολιτικο-πολιτισμικά φαινόμενα που χαρακτηρίζουν την εποχή μας.
Το επαναστατικό πνεύμα (Πιοτρ Κροπότκιν)
Ο Πιοτρ Κροπότκιν (1842-1921) υπήρξε από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του αναρχικού κινήματος (tvxs, 2021). Το συγκεκριμένο βιβλίο είναι μια επιλογή από 3 άρθρα που έγραψε ο Κροπότκιν την περίοδο 1879-1882.
Στον πρόλογο κάνει εμφανές ότι η ανατροπή του απολυταρχισμού έγινε δυνατή λόγω του ξεσηκωμού των αγροτών και των ξυπόλυτων των πόλεων. Με άλλα λόγια, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο που έπαιξαν οι «ξεβράκωτοι των πόλεων» και οι «ξεσηκωμένοι αγρότες» στη Γαλλική Επανάσταση, οι οποίοι ήδη από το 1788 είχαν ξεκινήσει να αναζητούν στα τυφλά ένα καλύτερο μέλλον και η αστική τάξη εκμεταλλεύτηκε προς όφελός της την λαϊκή επανάσταση, πράγμα που της έδωσε την δυνατότητα να ανατρέψει την μοναρχία και να σφετεριστεί την κυβερνητική εξουσία. Αναφέρει χαρακτηριστικά στο άρθρο του «Το Επαναστατικό Πνεύμα», ότι «ενώ οι επαναστάτες της αστικής τάξης κατεύθυναν τις επιθέσεις τους ενάντια στην κεντρική κυβέρνηση, οι επαναστάτες του λαού – που η ιστορία δεν έχει κρατήσει ούτε τα ονόματά τους-, οι άνθρωποι του λαού ετοίμαζαν το δικό του ξεσηκωμό, τη δική τους επανάσταση, με επαναστατικές πράξεις που κατευθύνονταν ενάντια στους άρχοντες, τους φοροεισπράκτορες και τους κάθε λογής εκμεταλλευτές».
Στο επόμενο άρθρο του, «Η Απαλλοτρίωση» κάνει αναφορά στα γνωστά δεινά που έχει φέρει στη βιομηχανία η ατομική ιδιοκτησία, δηλαδή το κεφάλαιο «Δυστυχία του εργάτη, αβεβαιότητα για το αύριο ακόμη και όταν η πείνα δεν χτυπά τη πόρτα του, κρίσεις, ανεργία, εκμετάλλευση της γυναίκας και του παιδιού, βιολογικός εκφυλισμός. Νοσηρή πολυτέλεια των αργόσχολων και υποβιβασμός του εργάτη στην κατάσταση του υποζυγίου, που στερείται τα μέσα για να συμμεριστεί τις χαρές που δίνουν η γνώση, η τέχνη και η επιστήμη».
Στο τρίτο και τελευταίο άρθρο του, «Το αγροτικό ζήτημα» υποστηρίζει ότι «δεν είναι μακριά η μέρα που η κοινωνία θα πρέπει να μετασχηματιστεί από τα θεμέλια και να κάνει τόπο σε μια καινούργια τάξη πραγμάτων: μια τάξη πραγμάτων όπου μετά από ένα βαθύ μετασχηματισμό του καθεστώτος της ιδιοκτησίας και της καλλιέργειας, ο καλλιεργητής της γης δεν θα είναι πια, όπως είναι σήμερα, ο παρίας της κοινωνίας, όπου θα ‘ρθει να πάρει τη θέση του στο γλέντι της ζωής και της πνευματικής ανάπτυξης, μαζί με όλους τους άλλους, όπου το χωριό, παύοντας να είναι ένα άντρο της άγνοιας, θα γίνει κέντρο απ’ όπου θα στέλλονται σε ολόκληρη τη χώρα οι αχτίδες της ευτυχίας και της ζωής».
Ρεαλιστικός καπιταλισμός: Υπάρχει άραγε εναλλακτική; (Μαξ Φίσερ)
Το συγκεκριμένο βιβλίο μού έγινε γνωστό μέσα από τα σεμινάρια Φιλοσοφίας και Πολιτικής Θεωρίας Μεταπτυχιακών και Υπ. Διδακτόρων (περισσότερα εδώ) και όπως σχολιάζει και ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, είναι ένα ευανάγνωστο βιβλίο και είναι η καλύτερη διάγνωση της δυσμενούς κατάστασης στην οποία έχουμε περιέλθει. Ο Φίσερ, ένας από τους πιο επιδραστικούς θεωρητικούς της νέας πολιτισμικής κριτικής σκέψης, το 2007 κρεμάστηκε, όπως ο αγαπημένος του Ίαν Κέρτις, καθώς δεν μπόρεσε να κερδίσει τη μάχη που έδινε με τη κατάθλιψη.
Από το πρώτο κεφάλαιο ξεκινάει με μια πολύ ισχυρή δήλωση «Είναι ευκολότερο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού» και αναφέρει σύγχρονες δυστοπικές ταινίες (όπως «Τα παιδιά των Ανθρώπων») όπου επί της ουσίας η απεικόνισή τους αποτελεί την ιδιότητα του ύστερου καπιταλισμού. Η παραπάνω φράση αποδίδει το νόημα της έννοιας «καπιταλιστικός ρεαλισμός», όπως εξηγεί πιο αναλυτικά, η πανταχού παρούσα αίσθηση ότι ο καπιταλισμός όχι μόνο είναι το μόνο βιώσιμο πολιτικό και οικονομικό σύστημα, αλλά επίσης ότι είναι πλέον αδύνατο ακόμα και το να φανταστεί κανείς μια συνεκτική εναλλακτική πρόταση. Σε επόμενα κεφάλαια του εξετάζει ζητήματα όπως το άγχος, τη γραφειοκρατία, την εκπαίδευση, την οικογένεια, τις εργασιακές σχέσεις, την πολιτική μεταξύ άλλων, μέσα από τη χρήση παραδειγμάτων από τη καθημερινή ζωή και τονίζει ότι σε όλες τις εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής απλώνεται η επικράτεια του καπιταλιστικού ρεαλισμού.
Η κεντρική έκθεση της Photo Biennale της Θεσσαλονίκης το 2018, είχε το τίτλο «ρεαλιστικός καπιταλισμός», όπου οι φωτογραφίες της πρώτης ενότητας της έκθεσης (Συντελεσμένο Μέλλον) περιλαμβάνουν ως επί το πλείστον πρόσφατα έργα που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αρθρώνονται ως σχόλια πάνω στην αδιαμφισβήτητη κυριαρχία του καπιταλιστικού μοντέλου σε όλο τον κόσμο και η δεύτερη ενότητα (Παρελθόν Διαρκείας) καταφεύγει στο αρχειακό υλικό και προσεγγίζει το θέμα της με όρους ιστορικότητας (Εποχή, 2018).
Η εργασία, ο καταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι (Ζίγκμουντ Μπάουμαν)
Ο Μπάουμαν θεωρεί σημαντική την κοινωνική ανάλυση όπου στόχος της είναι να μας κάνει να αναστοχαστούμε τους όρους με τους οποίους σκεφτόμαστε. Φανταζόμαστε και προσπαθούμε να αναδιαμορφώσουμε τις ελπίδες, τις ζωές και τις κοινωνίες μας. Η ανάλυση των αιτιών της φτώχειας είναι η βάση μέσα από την οποία ασκείται κριτική στις κυρίαρχες αρχές της κοινωνίας, του φαντασιακού της. η ύπαρξη της φτώχειας σε κοινωνίες αφθονίας αποτελεί έναν κατεξοχήν ηθικό παραλογισμό, μια διαστρέβλωση της ηθικής φύσης του ανθρώπου. Καμία κοινωνία δεν μπορεί να είναι ηθικά συνεπής με τον εαυτό της, πόσο μάλλον να είναι ελεύθερη η αυτόνομη, εάν δεν εξαλείψει τη φτώχεια.
Το συγκεκριμένο βιβλίο πραγματοποιεί μια ιστορική εξέταση της φτώχειας τους τελευταίου δύο αιώνες και εντοπίζει τις διαφορές μεταξύ του να είσαι φτωχός σε μια κοινωνία παραγωγών και πλήρους απασχόλησης και του να είσαι φτωχός σε μια κοινωνία καταναλωτών. Η καταναλωτική κοινωνία, όπου σε αυτή οι άνθρωποι δεν προσδιορίζονται πλέον από το τι παράγουν αλλά από το τι καταναλώνουν. Ο καταναλωτής δεν διαμορφώνει μια σταθερή ταυτότητα, αλλά πρέπει να είναι έτοιμος να αλλάζει ταυτότητες ανάλογα με το συρμό. Έτσι, άνθρωποι με καλά δομημένες ταυτότητες, εγώ και σταθερές πεποιθήσεις είναι ανεπιθύμητοι. Όπως δεν ταιριάζουν άνθρωποι που διαθέτουν σκέψη. Ο καταναλωτής πρέπει να διατηρείται σε μια κατάσταση συνεχούς ευωχίας, να βομβαρδίζεται συνέχεια με καινούργιες επιλογές και να θεωρεί ότι αυτός με την ευφυΐα του και μόνο «πέτυχε αυτή την καταπληκτική ευκαιρία». Τα πρέπει και οι ηθικές ευθύνες δεν ταιριάζουν στον καταναλωτή. Το μοναδικό εξαναγκαστικό πρέπει να είναι αυτό της κατανάλωσης και του επιλέγειν. Η ελευθερία του σταματάει τη στιγμή που αμφισβητεί τους πειρασμούς της καταναλωτικής κοινωνίας και αρνείται να επιλέξει.
Οι νεόπτωχοι διαταράσσουν αυτήν την εικόνα της ευδαίμονος κοινωνίας, οι φτωχοί, μη έχοντας τη δυνατότητα να καταναλώσουν, χάνουν πλέον τον οποιοδήποτε ρόλο τους στην κοινωνία. Είναι ενοχλητικοί, γιατί τείνουν να υπενθυμίζουν με την ύπαρξή τους την ευθύνη των «επιτυχημένων» απέναντι σε αυτούς που αποτυγχάνουν. Σύμφωνα με τον Μπάουμαν, η ηθική ευθύνη απέναντι στα ασθενέστερα μέλη της κοινωνίας αποτελεί «φυσικό ένστικτο» στον άνθρωπο. Έτσι, όλη η νεοφιλελεύθερη προπαγάνδα που έχει εξαπολυθεί εναντίον των φτωχών και των ανέργων, δεν αποσκοπεί παρά να καταστήσει τους νεόφτωχους «απόβλητα» της κοινωνίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- tvxs, 2021. Κροπότκιν: Ένας «αναρχικός πρίγκιπας». Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 29/05/2021.
- Εποχή (2018). Καπιταλιστικός ρεαλισμός: το τέλος μιας ιστορίας χωρίς τέλος. Διαθέσιμο εδώ. 29/05/2021.
