Ιορδανία: Όταν οι «γείτονες» εμποδίζουν την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη

Του Μάριου Ντινάκους,

Η Ιορδανία (ή το Χασεμιτικό Βασίλειο της Ιορδανίας) είναι μία αραβική χώρα στην περιοχή της Δυτικής Ασίας και βρίσκεται στην ανατολική όχθη του ποταμού Ιορδάνη. Συνορεύει με τη Σαουδική Αραβία, το Ιράκ, τη Συρία, το Ισραήλ και την Παλαιστίνη. Γίνεται αντιληπτό, πως η Ιορδανία βρίσκεται στο σταυροδρόμι της Ασίας, της Αφρικής και της Ευρώπης. Με έκταση 89.342 τ.χλμ. και πληθυσμό 10.6 εκατομμύρια κατοίκους, σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις, αποτελεί σχετικά μικρό κράτος της Ασίας. Πρωτεύουσά της είναι το Αμμάν, το οποίο είναι η πιο πυκνοκατοικημένη πόλη της Ιορδανίας, και είναι το οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της χώρας. Η πλειοψηφία του λαού είναι Άραβες, κυρίως Ιορδανοί και Παλαιστίνιοι, ενώ σημαντική μειονότητα αποτελούν οι Βεδουίνοι, οι οποίοι βρέθηκαν σε εκείνη την περιοχή μετά τους Αραβο-Ισραηλινούς πολέμους του 1948-49 και του 1967. Άλλες μειονότητες περιλαμβάνουν Σύριους και Ιρακινούς πρόσφυγες, λόγω του Συριακού Εμφυλίου Πολέμου και του Πολέμου του Περσικού Κόλπου αντίστοιχα. Επίσης, η πλειοψηφία του λαού ομιλεί την αραβική γλώσσα, ενώ επίσημη θρησκεία είναι ο Σουνιτικός Ισλαμισμός.

Σχετικά με τις διεθνείς σχέσεις, η Ιορδανία συμμετέχει σε αρκετές οικονομικές συνεργασίες, όπως οι συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου με την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, την Τουρκία και άλλες χώρες της Ασίας. Επίσης, είναι μέλος της συμφωνίας ελεύθερων συναλλαγών της Αραβίας, της ευρω-μεσογειακής ζώνης ελεύθερων συναλλαγών και το συμβούλιο της αραβικής οικονομικής ενότητας. Επίσημο νόμισμα είναι το Δηνάριο Ιορδανίας, το οποίο εκδίδεται από την Κεντρική Τράπεζα της χώρας και χρησιμοποιείται στην τοπική οικονομία. Όσον αφορά το πολίτευμα, κυριαρχεί η συνταγματική μοναρχία με βασιλιά τον Αμπντουλάχ Β΄ και πρωθυπουργό τον Αλ Χασάουνεχ.

Ιστορικά, η περιοχή κατοικείται από την παλαιολιθική εποχή. Μετά το πέρας της περιόδου αυτής, δημιουργήθηκαν πολλά βασιλεία σε εκείνη την έκταση, τα οποία κυριάρχησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Λίγο πριν την ελληνιστική εποχή, εμφανίστηκαν αρκετές αυτοκρατορίες, όπως η Περσική, η Ρωμαϊκή, η Βυζαντινή και η Οθωμανική. Η περίοδος αυτή κράτησε μέχρι και τον 20^ο αιώνα. Ωστόσο, μετά την αραβική επανάσταση εναντίον των Οθωμανών, το 1916, η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαλύθηκε λόγω του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης από τους Βρετανούς, τους Γάλλους και τους Ιταλούς. Έτσι, με το κενό που προκλήθηκε από τη διάλυση της αυτοκρατορίας, δημιουργήθηκε το εμιράτο της Υπεριορδανίας το 1921 από τον Χασεμιτικού. Στη συνέχεια, μονάρχης της χώρας έγινε ο Αμπντουλάχ Α΄ και το εμιράτο αποτέλεσε βρετανικό προτεκτοράτο λόγω της σημαντικής επιρροής της Βρετανίας σ’ εκείνες τις περιοχές. Το 1946, η Ιορδανία έγινε και επίσημα ανεξάρτητο κράτος, και το 1949 πήρε τη μορφή που έχει σήμερα, δηλαδή το Χασεμιτικό Βασίλειο της Ιορδανίας. Σημαντικός αντίπαλος της χώρας, μετά την ανεξαρτησία της, αποτέλεσε το Ισραήλ. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια των Αραβο-Ισραηλινών καταλήφθηκε ένα μεγάλο μέρος της Δυτικής Όχθης, περιοχή που τελεί υπό ισραηλινή κατοχή και αποτελεί γεωγραφική ζώνη του κράτους της Παλαιστίνης. Πιο συγκεκριμένα, η Ιορδανία είχε προσαρτήσει στους κόλπους της ένα σημαντικό μέρος του παλαιστινιακού πληθυσμού το 1948, όμως το 1967 η περιοχή καταλήφθηκε από το Ισραήλ. Από εκείνη την περίοδο, η περιοχή αποτελεί κεντρική βάση του Οργανισμού Απελευθέρωσης της Παλαιστίνης (PLO) εναντίον των Ισραηλινών.

Ωστόσο, η συμμαχία του PLO με την Ιορδανία έληξε το 1970 μετά τον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ Ιορδανών και Παλαιστινίων, κατά τη διάρκεια του οποίου χάθηκαν χιλιάδες ζωές. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Αμπντουλάχ Β΄, εμφανίστηκε το επαναστατικό κίνημα της Αραβικής Άνοιξης, το οποίο είναι υπεύθυνο για τις έντονες διαμαρτυρίες, που έλαβαν χώρα σε όλα τα μήκη και πλάτη του κράτους από τις 14 Ιανουαρίου 2011. Η βασική αιτία των διαμαρτυριών αυτών είναι οι πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, που έπρεπε να γίνουν, με σκοπό τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της χώρας και η θέσπιση των ελευθεριών του λόγου και της έκφρασης. Αποτέλεσμα των διαμαρτυριών ήταν ο διορισμός πρωθυπουργών από τον βασιλιά και η διεξαγωγή πρόωρων κοινοβουλευτικών εκλογών.

Στον οικονομικό τομέα, η Ιορδανία κατατάσσεται ως χώρα μεσαίου εισοδήματος με βάση το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της και σύμφωνα με τον Δείκτη Οικονομικής Ελευθερίας του Heritage Foundation έχει την 3^η πιο ελεύθερη οικονομία στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική. Πάνω από την Ιορδανία βρίσκονται μόνο το Μπαχρέιν, το Κατάρ, και σε παγκόσμιο επίπεδο κατατάσσεται ως 32^η (με βάση πάντα τον βαθμό οικονομικής ελευθερίας). Παράλληλα, όσον αφορά και άλλους δείκτες, όπως της Οικονομικής Ανταγωνιστικότητας, Παγκοσμιοποίησης και Αποτελεσματικότητας του Τραπεζικού Τομέα, η Ιορδανία κατατάσσεται σε υψηλές θέσεις παγκοσμίως κι έτσι θεωρείται μία οικονομία αρκετά ανταγωνιστική. Μάλιστα, είναι η πιο παγκοσμιοποιημένη χώρα της περιοχής και ο τραπεζικός της τομέας είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένος.

Σχετικά με τη διάρθρωση της οικονομίας γενικότερα, η εγχώρια παραγωγή επικεντρώνεται στα φωσφορικά άλατα, στην ποτάσα και τα παράγωγά της, στον τουρισμό, καθώς και στον ξένο δανεισμό και στα εμβάσματα. Παράλληλα, όσον αφορά τον τομέα της ενέργειας, η Ιορδανία βασίζεται στο φυσικό αέριο. Επίσης, οι εγχώριες ανάγκες της σε πετρέλαιο καλύπτονταν σε μεγάλο βαθμό από το Ιράκ μέχρι και την αμερικανική εισβολή του 2003 στην περιοχή. Επίσης, διαθέτει πληθώρα βιομηχανικών ζωνών στους κλάδους της κλωστοϋφαντουργίας, της στρατιωτικής βιομηχανίας, της τεχνολογίας, των φαρμακευτικών προϊόντων και των καλλυντικών, ενώ τα τελευταία έτη αναδεικνύεται αισθητά στον τομέα των γνώσεων και της εκπαίδευσης.

Βασικό μειονέκτημα στην οικονομία είναι η ανεπαρκής παροχή νερού, η πλήρης εξάρτηση από τις εισαγωγές πετρελαίου και η αστάθεια στην ευρύτερη περιοχή. Παράλληλα, το δημόσιο χρέος, τα τελευταία έτη, κινείται αυξητικά και έχει αγγίξει το 93% του ΑΕΠ. Αυτό οφείλεται, κυρίως, στην αστάθεια της περιοχής, η οποία επιφέρει μία σειρά αρνητικών γεγονότων, όπως η μείωση της τουριστικής δραστηριότητας, οι μειωμένες άμεσες ξένες επενδύσεις, οι αυξημένες στρατιωτικές δαπάνες, η κατάρρευση του εμπορίου με το Ιράκ και τη Συρία, καθώς και τα έξοδα φιλοξενίας των Σύριων προσφύγων και οι τόκοι από τα δάνεια, που έχει λάβει η χώρα, για να καλύψει τις έκτακτες ανάγκες, που προκύπτουν κατά καιρούς λόγω της αστάθειας αυτής. Σημαντικό γεγονός, τα τελευταία έτη, για τη χώρα και μετά τις αναταραχές, που προκάλεσε η Αραβική Άνοιξη, αποτέλεσε ο εμφύλιος πόλεμος στη γείτονα χώρα Συρία, ο οποίος δεν βοήθησε την οικονομία να βελτιώσει τους μακροοικονομικούς της δείκτες. Κατά τα τελευταία χρόνια, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ έχει ελαφρώς αυξητικές τάσεις, οι οποίες, όμως, είναι περιορισμένες λόγω των γεγονότων αυτών, όπως παρατηρούμε και από το παρακάτω διάγραμμα.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα το επίπεδο ανάπτυξης της Ιορδανίας, θα αναφερθούμε στο βιοτικό επίπεδο, καθώς και στις δημόσιες δαπάνες προς την εκπαίδευση και την υγεία.

Βιοτικό Επίπεδο

Σχετικά με το βιοτικό επίπεδο της χώρας, παρατηρείται ότι είναι μία από τις πιο φιλελεύθερες χώρες στη Μέση Ανατολή και σύμφωνα τον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης κατατάσσεται στις υψηλές θέσεις μεταξύ των άλλων αραβικών χωρών, των κρατών του Περσικού Κόλπου και τον Λίβανο. Σημαντική είναι, επίσης, η πολιτική σταθερότητα και η ασφάλεια στο εσωτερικό της χώρας, καθώς και η αυστηρή επιβολή του νόμου, πράγματα τα οποία καθιστούν την Ιορδανία μία από τις κορυφαίες χώρες στον κόσμο στον τομέα της ασφάλειας. Το 63% των κατοίκων που εργάζονται είναι ασφαλισμένοι σε εταιρείες κοινωνικής ασφάλισης κι επίσης το 1,6% των Ιορδανών κερδίζει λιγότερα από 2 δολάρια την ημέρα, ένα από τα χαμηλότερα εισοδήματα στον αναπτυσσόμενο κόσμο σύμφωνα με τον Δείκτη Ανθρώπινης Φτώχειας. Έτσι, παρατηρούμε το κοινωνικό σύστημα να είναι αρκετά προσανατολισμένο στην ιδιωτική πρωτοβουλία.

Εκπαίδευση

Όσον αναφορά την εκπαίδευση, παρατηρούμε ότι το ποσοστό των δημοσίων δαπανών για το εκπαιδευτικό σύστημα, μετά το 1996, μειώνεται σημαντικά και τα τελευταία χρόνια έχει σταθεροποιηθεί στο 10-15% του ΑΕΠ. Αυτό οφείλεται στον προσανατολισμό του Εθνικού Προϋπολογισμού λόγω των υψηλών εντάσεων στην περιοχή, στις ένοπλες δυνάμεις. Τα τελευταία έτη έχουμε μεγάλη εισροή εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων στο εκπαιδευτικό σύστημα κι έτσι η κυβέρνηση αδυνατεί να βρει πόρους με σκοπό την καλύτερη εκπαίδευση. Ωστόσο, η δημόσια εκπαίδευση είναι ελεύθερη και υποχρεωτική και όλος ο πληθυσμός θεωρείται πως έχει τη στοιχειώδη μόρφωση, ενώ σημαντική συνεισφορά αποτελεί η τριτοβάθμια εκπαίδευση, η οποία αποδίδει στην οικονομία θετικά. Παρόλα αυτά, όμως, το ποσοστό του ΑΕΠ, που δαπανάται στην εκπαίδευση, είναι από τα υψηλότερα στον κόσμο. Εκείνο που θα πρέπει να μας προβληματίσει στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η αποτελεσματικότητα των κρατικών δαπανών, αν δηλαδή τα χρήματα που ξοδεύει η κυβέρνηση επιφέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Υγεία

Όσον αφορά το σύστημα υγείας στην Ιορδανία, παρατηρείται, σύμφωνα με το διάγραμμα, ότι έχουμε μία αύξηση της κατά κεφαλήν δαπάνης, η οποία έχει διπλασιαστεί τα τελευταία 20 χρόνια, ωστόσο σε ποσοστό του ΑΕΠ παρατηρείται μείωση και σταθεροποίηση της δημόσιας δαπάνης περίπου στο 8%. Το γεγονός αυτό οφείλεται και στην κυβερνητική πολιτική των τελευταίων ετών, η οποία προβλέπει ολοένα και αυξανόμενη δημόσια δαπάνη ως προς την άμυνα. Η πρακτική αυτή δεν ωφελεί την κοινωνία και η τρέχουσα κατάσταση του συστήματος υγείας είναι μη βιώσιμη λόγω και της αυξημένης ζήτησης για τις υπηρεσίες υγείας (κυρίως, λόγω της αύξησης του πληθυσμού στην χώρα). Πρέπει να ληφθούν μέτρα, με σκοπό την ενίσχυση της υγειονομικής περίθαλψης, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, με αποφασιστικές μεταρρυθμίσεις.

Εν κατακλείδι, όπως παρατηρούμε, η οικονομία της χώρας, και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της κατ’ επέκταση, έχει αυξητικές τάσεις, οι οποίες ενισχύουν την κοινωνία και βελτιώνουν κάθε τομέα της. Ωστόσο, πρέπει να ενισχυθεί η εκπαίδευση και η υγεία μέσω κυβερνητικών μεταρρυθμίσεων, οι οποίες πρέπει να αποσκοπούν στην αύξηση των υποδομών και την ποιότητα του εκπαιδευτικού συστήματος και της υγειονομικής περίθαλψης, με σκοπό την επίτευξη μιας μακράς οικονομικής μεγέθυνσης και κοινωνικής ευημερίας. Κάτι τέτοιο όμως είναι εξαιρετικά δύσκολο, αν αναλογιστούμε την αστάθεια που επικρατεί στην περιοχή, η οποία αναγκάζει τη χώρα να δαπανά ένα σημαντικό ποσοστό του ΑΕΠ της στην άμυνα. Από την άλλη, όμως, αυτός ο φαύλος κύκλος πρέπει κάποια στιγμή να σπάσει και η χώρα να μπορέσει να διοχετεύσει το εισόδημά της εκεί όπου υπάρχει περισσότερη ανάγκη. Διαφορετικά δεν μπορεί να υπάρξει πρόοδος και ευημερία.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Jordan, Encyclopedia, Britannica, Retrieved from here
• Jordan Country Handbook, Retrieved from here
• Jordan country profile, 2006, Retrieved from here
• The Arab Spring: The Case of Jordan, Retrieved from here
• The Economic Reform and Its Impact on Jordanian Economy, Abdalla Khaled & Khaled Al-Tamimi, Retrieved from here
• Economic Policy in Jordan, Retrieved from here
• Health Financing Policies in Jordan: The Allocation of Public Expenditures in Global Context, Ali Rawabdeh & Anis Saker Khasawneh, Retrieved from here