Της Ιωάννας Μπινιάρη,
Σε συνέχεια του προηγούμενου άρθρου μου (διαθέσιμο εδώ) σχετικά με το νομικό πλαίσιο της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, όπου πραγματοποιήθηκε μια σύντομη εισαγωγή στο γενικότερο καθεστώς του εν λόγω θεσμού, επί του παρόντος θα αναφερθούμε στα ειδικότερα νομικά ζητήματα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, με την παρένθετη μητρότητα να πρωταγωνιστεί.
Αρχικά, πριν εστιάσουμε στο ζήτημα της παρένθετης μητρότητας, χρήζει αναφοράς ότι το άρθρο 1457 ΑΚ επιτρέπει και τη μεταθανάτια γονιμοποίηση, η οποία είναι η γονιμοποίηση που γίνεται μετά το θάνατο του άνδρα και στην οποία χρησιμοποιείται γεννητικό υλικό του που είχε ληφθεί όσο ζούσε. Αυτή διενεργείται είτε με σπερματέγχυση στη γυναίκα που επιζεί είτε με εξωσωματική γονιμοποίηση του κρυοσυντηρημένου σπέρματος με το ωάριο της γυναίκας που επιζεί είτε με απλή εμφύτευση γονιμοποιημένου ωαρίου στη μήτρα της γυναίκας που επιζεί, το οποίο είχε ήδη γονιμοποιηθεί εξωσωματικά πριν από το θάνατο του άνδρα. Απαραίτητες προϋποθέσεις σε αυτήν την περίπτωση είναι ο θάνατος ή κίνδυνος θανάτου του άνδρα, η ύπαρξη γάμου ή ελεύθερης ένωσης και φυσικά η συναίνεση του συζύγου ή μόνιμου συντρόφου της γυναίκας.
Επιπλέον, υπάρχει και η τεχνική της κρυοσυντήρησης εμβρύων, η οποία παρέχει τη δυνατότητα αποθήκευσης και συντήρησης πλεονάζοντος αριθμού εμβρύων. Με αυτόν τον τρόπο, η γυναίκα που επιθυμεί να τεκνοποιήσει με τη μέθοδο της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, στην περίπτωση που πρέπει να υποβληθεί παραπάνω από μία φορές σε τεχνητή γονιμοποίηση, δεν χρειάζεται να υποβάλλεται συνεχώς στη διαδικασία της εξωσωματικής γονιμοποίησης, Το ζήτημα που προκύπτει εδώ είναι η τύχη των τυχόν πλεοναζόντων κρυοσυντηρημένων εμβρύων μετά την επιτυχή γονιμοποίηση, καθώς δεν υπάρχει συμφωνία για το εάν το έμβρυο το οποίο δημιουργείται στο εργαστήριο μπορεί να θεωρηθεί αναπόσπαστο τμήμα του σώματος της μητέρας, οπότε αυτή αποφασίζει για την τύχη των πλεοναζόντων εμβρύων, ή ως ολοκληρωμένη ανθρώπινη υπόσταση, οπότε έχει τα δικαιώματα που έχει κάθε άνθρωπος. Επικρατεί μάλλον η άποψη ότι αυτό το έμβρυο θεωρείται εν δυνάμει άνθρωπος και ότι η οποιαδήποτε χρήση του πρέπει να γίνεται με σεβασμό στα δικαιώματα που έχει ως μελλοντική ανθρώπινη ύπαρξη και μέχρι το σημείο που δεν αποτελεί απειλή για το κοινωνικό σύνολο.
Ας μεταφερθούμε, όμως, τώρα στην κύρια θεματική του παρόντος άρθρου που δεν είναι άλλη από την παρένθετη μητρότητα, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 1458 ΑΚ και αποτελεί έναν ακόμη θεσμό με τον οποίο αντιμετωπίζεται η βιολογική αδυναμία της γυναίκας να κυοφορήσει. Η συγκεκριμένη μορφή υποκατάστατης μητρότητας διακρίνεται σε πλήρη και μερική, όπου πλήρης είναι εκείνη, κατά την οποία εμφυτεύεται στη μήτρα της κυοφόρου γυναίκας γονιμοποιημένο ωάριο της ίδιας, ενώ μερική είναι εκείνη, κατά την οποία εμφυτεύεται στη μήτρα της κυοφόρου γυναίκας ξένο γονιμοποιημένο ωάριο είτε της γυναίκας που επιθυμεί το τέκνο είτε τρίτης δότριας. Για παράδειγμα, η αξιολάτρευτη και εκκεντρική Φοίβη Μπουφέ από την αγαπημένη σε πολλούς από εμάς σειρά «Τα Φιλαράκια», η οποία δέχτηκε να κυοφορήσει τα έμβρυα του μικρού αδερφού της και της γυναίκας του, είναι περίπτωση μερικής παρένθετης μητρότητας, αφού χρησιμοποιήθηκε το γεννητικό υλικό του ζευγαριού. Όπως χαρακτηριστικά, δηλαδή, αναφέρει και η Φοίβη: “It’s her egg and his sperm. I’m just the oven. It’s totally their bun.” («Είναι το αυγό της και το σπέρμα του. Εγώ είμαι απλά ο φούρνος. Είναι τελείως δικό τους ψωμάκι.»)
Όσον αφορά τις προϋποθέσεις για να επιτραπεί η παρένθετη μητρότητα, πρέπει σωρευτικά να συντρέχουν ιατρικοί λόγοι, ιατρικές εξετάσεις, δικαστική άδεια και φυσικά συμφωνία των μερών, η οποία πρέπει να έχει καταρτιστεί έως τη συζήτηση της αντίστοιχης αίτησης για την παροχή δικαστικής άδειας. Ως προς τη νομική της φύση, πρόκειται για ιδιόμορφη σύμβαση εντολής με έντονα προσωπικά στοιχεία, για την οποία εφαρμόζεται το άρθρο 713 επ. ΑΚ και οι αντίστοιχες διατάξεις περί εντολής. Για το λόγο αυτό, πρέπει να γίνει δεκτό ότι οποιοδήποτε από τα συμβαλλόμενα μέρη μπορεί να ματαιώσει την όλη διαδικασία και να αποδεσμευθεί εγγράφως και αζημίως από τη σχετική συμφωνία δανεισμού μήτρας μέχρι τη μεταφορά του γονιμοποιημένου ωαρίου στο σώμα της κυοφόρου γυναίκας, έστω και αν έχει ήδη παρασχεθεί άδεια από το δικαστήριο.
Σε κάθε περίπτωση, η συμφωνία για δανεισμό της μήτρας δεν μπορεί να συνομολογηθεί υπό αίρεση, όρο ή προθεσμία, ενώ ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο έλεγχος για τυχόν ανηθικότητα ειδικότερων ρητρών της συγκεκριμένης συμφωνίας κατά τα άρθρα 178, 179 και 181 ΑΚ. Για παράδειγμα, δεν είναι νόμιμες οι υπερβολικές προφυλάξεις της κυοφόρου κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, λόγου χάρη ένας όρος ότι δεν μπορεί να ταξιδεύει, καθώς με αυτόν τον τρόπο δεσμεύεται υπέρμετρα η ελευθερία της. Ωστόσο, αν η κυοφόρος επιδίδεται σε βλαπτικές για την υγεία συνήθειες, λόγου χάρη καπνίζει ή καταναλώνει μεγάλες ποσότητες αλκοολούχων ποτών κατά το στάδιο της εγκυμοσύνης, με αποτέλεσμα να επηρεαστεί αρνητικά η υγεία του παιδιού, ευθύνεται έναντι των γονέων και του τέκνου που θα γεννηθεί σύμφωνα με τις διατάξεις για την ενδοσυμβατική και την αδικοπρακτική ευθύνη, καθώς και την ευθύνη λόγω προσβολής της προσωπικότητας.
Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι η συμφωνία για κυοφορία από τρίτη γυναίκα γίνεται χωρίς οποιοδήποτε αντάλλαγμα, σύμφωνα με το άρθρο 1458 εδ. α’ ΑΚ, οπότε εάν συμφωνηθεί οποιαδήποτε πληρωμή (εξαιρουμένης της κάλυψης εξόδων εγκυμοσύνης και τοκετού) για το δανεισμό της μήτρας, η συμφωνία είναι άκυρη στο σύνολό της. Έτσι, λύνεται οποιοδήποτε ηθικό ζήτημα που θα προέκυπτε στην περίπτωση ύπαρξης ανταλλάγματος, ως προς την τυχόν εμπορευματοποίηση της εγκυμοσύνης. Πάντως, νομικός δεσμός δημιουργείται μόνο μεταξύ του τέκνου και της μητέρας που εν τέλει θα το «κρατήσει» και αναθρέψει και όχι μεταξύ της κυοφορούσας γυναίκας και του τέκνου.
Κλείνοντας, λοιπόν, συνειδητοποιούμε ότι η Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή εν γένει και συνακόλουθα ο θεσμός της παρένθετης μητρότητας συνοδεύεται από μεγάλα ηθικά διλήμματα και προβληματισμούς που απασχολούν όχι μόνο την έννομη τάξη αλλά και το κοινωνικό γίγνεσθαι. Αξίζει, πάντως, να επισημάνουμε ότι αποτελεί ένα σπουδαίο παράδειγμα αλτρουισμού, αλληλεγγύης και προσφοράς, αξίες χρήσιμες και πολύτιμες για τη σημερινή κοινωνία. Δε χωρεί, δηλαδή, αμφιβολία, ότι είναι αξιοθαύμαστη αυτή η γυναίκα που με τέτοια αυτοθυσία παίρνει την απόφαση να βοηθήσει ένα ζευγάρι παρά τις σωματικές και τυχόν ψυχολογικές επιπτώσεις στην υγεία της, αφού ξαφνικά θα κληθεί να δώσει το παιδί που έχει κουβαλήσει στα σπλάχνα της για 9 μήνες και έχει δεθεί μαζί του συναισθηματικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2014
- Η ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: Νομική αντιμετώπιση και ηθικά ζητήματα, άρθρο του Φώτιου Σπυρόπουλου, lawspot.gr, διαθέσιμο εδώ
