Της Μαριθένιας Μιχαλοπούλου,
Εάν αυτό ήταν παραμύθι, η όμορφη πριγκίπισσα θα ξυπνούσε από έναν βαθύ, γαλήνιο ύπνο με τον κόσμο να την περιμένει, ακριβώς όπως τον άφησε. Μια εκατονταετία μετά και ένας πρίγκιπας πλησιέστερα, η κατάρα αποτελεί παρελθόν. Μόνο που στην περίπτωση της ναρκοληψίας, ο ύπνος δεν είναι γαλήνιος και ο χρόνος δεν σταματά να κυλά. Δεν είναι παραμύθι.
Ένας άνθρωπος αναλίσκεται στον ύπνο περίπου το 1/3 της ζωής του, ως εκ τούτου η σημασία του είναι θεμελιώδης. Δύο πράγματα καθορίζουν το προσωπικό πρόγραμμα ύπνου του καθενός: ο κιρκάδιος ρυθμός και η ομοιοστατική διαδικασία. Η έννοια της κιρκαδικής διαδικασίας είναι άμεσα συνυφασμένη με ένα εσωτερικό ρολόι, εντοπιζόμενο στους υπερχασματικούς πυρήνες και συγχρονισμένο, κυρίως, με τον κύκλο φωτός-σκότους. Εν αντιθέσει, η ομοιοστατική διαδικασία είναι συνάρτηση του χρόνου από τον τελευταίο επαρκή ύπνο και υποδηλώνει την ανάγκη ενός ατόμου να κοιμηθεί. Ρυθμιστές του κύκλου ύπνου-αφύπνισης καθίστανται η μελατονίνη και η αδενοσίνη.
Η ενσωμάτωση των εξωτερικών σημάτων από τους αισθητηριακούς νευρώνες, καθώς και των εσωτερικών σημάτων από τις διαδικασίες της ομοιόστασης στον εγκέφαλο, για τον προσδιορισμό της επικρατούσας κατάστασης διέγερσης, αποτελεί μυστήριο. Έχει διαλευκανθεί, ωστόσο, ότι ο κύκλος ύπνου-αφύπνισης ρυθμίζεται από ένα υποσύνολο τόπων στο εγκεφαλικό στέλεχος, γνωστό ως ανερχόμενο δικτυωτό σύστημα ενεργοποίησης (ARAS). Σε αυτό περιλαμβάνεται η ραχιαία ραφή, η κοιλιακή τελετουργική περιοχή, ο υπομέλας τόπος και οι πλευρικοί πυρήνες τενοντιακής και πεννουλοκοποντίνης, από τους οποίους απελευθερώνονται οι νευροδιαβιβαστές σεροτονίνη, ντοπαμίνη, νοραδρεναλίνη και ακετυλοχολίνη, αντίστοιχα. Οι εν λόγω νευροδιαμορφωτικοί πυρήνες προβάλλουν σε επιπλέον διεγερτικούς τόπους στο πρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου, μέσω της ραχιαίας και κοιλιακής οδού. Στην ρύθμιση της πρώτης, έγκειται η λειτουργία του θαλάμου, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την λήψη ποικίλων αισθητηριακών πληροφοριών και την μετάδοσή τους στον φλοιό, για περαιτέρω επεξεργασία. Η κοιλιακή οδός εκτείνεται στο βασικό πρόσθιο εγκέφαλο, προβάλει στον φλοιό και περιλαμβάνει κόμβους στον πλευρικό υποθάλαμο και στον φυματομαστικό πυρήνα (TMN), που απελευθερώνουν ορεξίνη και ισταμίνη, αντίστοιχα. Οι ορεξινεργικοί νευρώνες ενισχύουν τη δραστηριότητα σε πολλούς πυρήνες που προάγουν τη διέγερση, σταθεροποιώντας και ενισχύοντας την αφύπνιση.
Σε αυτό το σημείο, γεννάται το εξής ερώτημα: πώς κοιμήθηκε η πριγκίπισσα και τι προκάλεσε το ξύπνημα; Ο πρίγκηψ του παραμυθιού, για ακόμη μια φορά, δεν είναι η απάντηση. Υφίστανται δύο εγκεφαλικοί οδοί που προκαλούν αφύπνιση και ύπνο, με αμφότερα τα συστήματα να αποτελούν διακόπτη flip-flop. Το ανερχόμενο δικτυωτό σύστημα ενεργοποίησης, που εμπλέκεται στη διαδικασία της αφύπνισης, αποτελείται από μονοαμινεργικούς, χολινεργικούς, ισταμινεργικούς και γλυκινεργικούς νευρώνες στο εγκεφαλικό στέλεχος. Οι δομές αυτές, μάλιστα, προεξέχουν στον θάλαμο, τον βασικό πρόσθιο εγκέφαλο και τον εγκεφαλικό φλοιό. Όσον αφορά το σύστημα προαγωγής ύπνου, λειτουργεί αναστέλλοντας το ανερχόμενο δικτυωτό σύστημα ενεργοποίησης από τον κοιλιακό και τον μεσαίο προπτικό πυρήνα (VLPO). Ενώ ο VLPO παίζει κρίσιμο ρόλο στην έναρξη και τη διατήρηση του ύπνου, το πλευρικό οπίσθιο τμήμα του υποθαλάμου περιέχει νευρωνικούς πληθυσμούς, που εμπλέκονται στη διατήρηση της διέγερσης, συμπεριλαμβανομένων των νευρώνων ORX στην πλευρική υποθαλαμική περιοχή και μονοαμινεργικούς νευρώνες στον TMN.
Στον αληθινό κόσμο, βέβαια, κανείς δεν διερωτάται πώς συμβαίνει ένα γεγονός, παρά μόνο όταν εμφανίζεται κάποιο πρόβλημα. Και οι διαταραχές ύπνου δεν είναι ένα μικρό, ασήμαντο πρόβλημα, αλλά μαστίζουν την ανθρωπότητα. Αυπνία και ναρκοληψία πρωτοστατούν στη ζωή πολλών ανθρώπων. Η αϋπνία ταλανίζει το ήμισυ του πληθυσμού, με χαρακτηριστικά συμπτώματα τη δυσκολία του ατόμου να κοιμηθεί, την αίσθηση ανεπάρκειας και όχι αναζωογόνησης ύστερα από τον ύπνο και, τέλος, την αδυναμία να ξανακοιμηθεί. Τα αίτια είναι πολυπαραγοντικά, αλλά εν τέλει συνάδουν σε υπερκινητικότητα των νευρικών κυκλωμάτων που προάγουν την υποφλοιώδη διέγερση, κατά τη διάρκεια του ύπνου. Η καταστολή της διέγερσης αυτής αποτελεί μέρος της θεραπείας με μη βενζοδιαζεπίνες, ενώ πρόσφατα ξεκίνησε και η χρήση ανταγωνιστών υποδοχέων ορεξίνης.
Την ίδια στιγμή, στο άλλο άκρο βρίσκεται η ναρκοληψία. Οι ασθενείς σε αυτήν την περίπτωση μοιάζουν περισσότερο με την «Ωραία Κοιμωμένη». Εμφανίζουν υπερβολική υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας, σύμπτωμα εμφανώς συσχετιζόμενο με συχνές εισβολές ύπνου REM στην κατάσταση αφύπνισης και κοιμούνται χωρίς προειδοποίηση, οπουδήποτε, οποτεδήποτε. Αρκετά συχνά, η ναρκοληψία συνοδεύεται από καταπληξία, μια κατάσταση ξαφνικής απώλειας μυϊκού τόνου. Η καταπληξία είναι ανεξέλεγκτη και έναυσμά της αποτελούν έντονα συναισθήματα, συνήθως θετικής φύσεως. Μερικά άτομα με ναρκοληψία βιώνουν μόνο ένα ή δύο επεισόδια καταπληξίας ετησίως, ενώ άλλοι πολλαπλά σε καθημερινή βάση.
Παράλληλα, τα άτομα αντιμετωπίζουν μια προσωρινή αδυναμία να κινούνται ή να μιλούν, ενώ κοιμούνται ή όταν ξυπνούν. Αυτά τα επεισόδια είναι συνήθως σύντομα –διαρκούν λίγα δευτερόλεπτα ή λεπτά– αλλά μπορεί να είναι τρομακτικά. Η επίγνωση της κατάστασης, του τι συμβαίνει στον κόσμο γύρω, ακόμη και απουσία ελέγχου για του ίδιου του εαυτού, είναι σύνηθες και συνοδεύεται από την ικανότητα του ατόμου να θυμηθεί το γεγονός αργότερα. Αυτή η παράλυση ύπνου μιμείται τον τύπο της προσωρινής παράλυσης, που συνήθως εμφανίζεται κατά τη διάρκεια μιας περιόδου ύπνου, που ονομάζεται ύπνος ταχείας κίνησης των ματιών (REM). Η προσωρινή ακινησία κατά τη διάρκεια του ύπνου REM δύναται να αποτρέψει το σώμα από την άσκηση ονειρικής δραστηριότητας. Στην πραγματικότητα, η καταπληκτική κατάσταση της ναρκοληψίας θεωρείται υβρίδιο μεταξύ της παράλυσης REM και της κατάστασης αφύπνισης.
Οι ασθενείς με ναρκοληψία δυσκολεύονται να διατηρήσουν πλήρη εγρήγορση για ένα εύλογο χρονικό διάστημα –μερικές ώρες, κάθε φορά είναι ό,τι καλύτερο μπορούν. Ακόμη και ο νυχτερινός ύπνος παρουσιάζει διακυμάνσεις, δικαιολογώντας, έτσι, τον χαρακτηρισμό της ναρκοληψίας ως διαταραχή συντήρησης αφύπνισης και ύπνου. Μπορεί, επίσης, να παρουσιαστούν προβλήματα μειωμένης εγρήγορσης και εστίασης καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Η υπερβολική υπνηλία, μάλιστα, κάνει πρώτη την εμφάνισή της, προμηνύοντας την «κατάρα». Είναι το πλέον ενοχλητικό σύμπτωμα, καθιστώντας δύσκολη τη συγκέντρωση και την ικανότητα του ατόμου να λειτουργεί πλήρως. Επιπροσθέτως, ιδιαιτέρως ανησυχητικές θεωρούνται οι αλλαγές στον ύπνο ταχείας κίνησης των ματιών (REM), όπου και συμβαίνει το μεγαλύτερο όνειρο. Ο ύπνος REM μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας στα άτομα αυτά, καθώς μεταβαίνουν με χαρακτηριστική ευκολία σε αυτό το στάδιο.
Τέλος, η ύπαρξη ψευδαισθήσεων καθίσταται σημαντική. Αυτές ονομάζονται υπναγωγικές ψευδαισθήσεις, εάν συμβούν κατά τη διάρκεια του ύπνου ή υπνωτικές σε κάθε άλλη περίπτωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αίσθηση ότι υπάρχει κάποιος ξένος στον ίδιο χώρο. Αυτές οι ψευδαισθήσεις μπορεί να είναι ιδιαίτερα έντονες και τρομακτικές, επειδή μπορεί να μην κοιμάστε πλήρως, όταν αρχίζετε να ονειρεύεστε και να βιώνετε τα όνειρά σας ως πραγματικότητα. Η ναρκοληψία προκαλείται από μειωμένη σηματοδότηση που περιλαμβάνει τη νευροπεπτιδική ορεξίνη, πιθανώς λόγω αυτοάνοσης καταστροφής των νευρώνων που την παράγουν. Οι θεραπείες περιλαμβάνουν διεγερτικά για τη διευκόλυνση της απελευθέρωσης της μονοαμίνης και αύξηση της εγρήγορση κατά τη διάρκεια της ημέρας, π.χ. αμφεταμίνη, υπνωτικά για την προώθηση του ύπνου τη νύχτα και την μείωση της υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας, καθώς και τα αντικαταθλιπτικά, που μειώνουν την κίνηση ύπνου REM και την καταπληξία.
Το μόνο που με βεβαιότητα μπορεί να ειπωθεί είναι πως σε κανέναν δεν περισσεύει ένας αιώνας ύπνου. Με πρίγκιπα ή χωρίς, η Ωραία Κοιμωμένη πρέπει να ξυπνήσει και η ζωή να συνεχιστεί. Η ναρκοληψία, καθώς και οι λοιπές διαταραχές ύπνου, αντιμετωπίζονται, ζητώντας την κατάλληλη βοήθεια. Στην πραγματική ζωή, το ρολόι δεν σταματά να χτυπά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Insomnia – Neurobiology | Pathophysiology | Assessment and Management, Psych Scene Hub, διαθέσιμο εδώ
- Joiner, W. J. (2018). The Neurobiological Basis of Sleep and Sleep Disorders. Physiology, 33(5), 317–327, διαθέσιμο εδώ
- Manthena, P., & Zee, P. C. (2006). Neurobiology of circadian rhythm sleep disorders. Current Neurology and Neuroscience Reports, 6(2), 163–168, διαθέσιμο εδώ
- Ono, D., & Yamanaka, A. (2017). Hypothalamic regulation of the sleep/wake cycle. Neuroscience Research, 118, 74–81, διαθέσιμο εδώ
- Zhao Liu, Abdullah Tolaymat, & Avula, S. K. (2018). Neurobiology of Common Sleep Disorders. Journal of Neuroscience and Neurological Disorders, 2(1), 039–046, heighpubs.org, διαθέσιμο εδώ
