O έλεγχος των ενεργειακών κοιτασμάτων στην κυπριακή και ισραηλινή ΑΟΖ ως συγκρουσιακός παράγων στην Ανατολική Μεσόγειο

Της Δανάης Λυπιρίδη,

Από τα μέσα της δεκαετίας του 2000, η ασφάλεια και πολιτική τάξη της περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου κλονίστηκε αφενός από την επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ των δύο πιο σημαντικών περιφερειακών συμμάχων των Η.Π.Α., της Τουρκίας και του Ισραήλ, και αφετέρου από τη συνεχιζόμενη αναταραχή στον αραβικό κόσμο. Σήμερα, ο συνεχιζόμενος εμφύλιος πόλεμος στην Συρία -ο οποίος στην πραγματικότητα είναι ένας πόλεμος δι’ αντιπροσώπων μεταξύ των Η.Π.Α. και της Ρωσίας- η κρίση στην Λιβύη και οι συγκρουσιακές τάσεις μεταξύ Τουρκίας, Κύπρου, Ελλάδας και Ισραήλ εντείνουν τις εντάσεις μεταξύ των περιφερειακών και των διεθνών δρώντων. Επιπλέον, η εύρεση ενεργειακών πόρων στην λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου και η γεωπολιτική-γεωοικονομική σημασία των οδών διαμετακόμισής τους στην ευρωπαϊκή ήπειρο αναβάθμισε την γεωστρατηγική θέση της Ανατολικής Μεσογείου στη διεθνή σκακιέρα. Μέσω αυτών θα μπορέσει η Ε.Ε. να πετύχει την πολυπόθητη διαφοροποίηση από το ρωσικό φυσικό αέριο και τους ενεργειακούς πόρους της Μέσης Ανατολής.

Η Ε.Ε. επιθυμεί την διαφοροποίηση των ενεργειακών πηγών και οδεύσεων μετά τις ρωσοουκρανικές κρίσεις του 2006 και του 2009 οι οποίες διατάραξαν την ομαλή ροή του φυσικού αερίου στα κράτη-μέλη της. Σε αυτόν τον στόχο της επικουρείται από τις Η.Π.Α., ώστε να τεθεί τέλος στην τακτική με την οποία η Ρωσία χρησιμοποιεί τις εξαγωγές φυσικού αερίου για την άσκηση οικονομικής και πολιτικής πίεσης στην Ευρώπη. Υπ’ αυτή την έννοια Η.Π.Α. και Ε.Ε. υποστηρίζουν αμφότερες την αμυντική-οικονομική συμμαχία μεταξύ Ισραήλ, Κύπρου και Ελλάδας.

Η Κύπρος, η οποία έχει φιλοδοξίες να γίνει σημαντικός ενεργειακός παράγοντας στην περιοχή, διαθέτει ΑΟΖ χωρισμένη σε 12 τεμάχια και δυνητικά πλούσια σε φυσικό αέριο. Τον Νοέμβριο του 2019 υπέγραψε τις πρώτες άδειες έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων με τρεις ενεργειακές εταιρείες κολοσσούς, τη Noble Energy, τη Shell και τη Delek. Η κοινοπραξία αυτή, διάρκειας 25 χρόνων, σκοπεύει στην εκμετάλλευση του ενεργειακού κοιτάσματος «Αφροδίτη» το οποίο ανακαλύφθηκε στο τεμάχιο 12 του νησιού το 2011 και τα αποθέματα φυσικού αερίου του υπολογίζονται στα 127,4 δισ. κυβικά μέτρα (m³). Από αυτήν την συμφωνία, η Λευκωσία αναμένεται να λάβει έσοδα περίπου 9,3 δισ. δολαρίων σε διάστημα 18 ετών, σύμφωνα με υπολογισμούς του κυπριακού υπουργείου Ενέργειας. Η ιταλική εταιρεία ENI και η γαλλική Total πραγματοποιούν επίσης διερευνητικές δραστηριότητες στο τεμάχιο 6 «Καλυψώ», του οποίου τα αποθέματα φυσικού αερίου υπολογίζονται μεταξύ 170 και 225 δισ. m³, ενώ στο τεμάχιο 10 η αμερικανική ExxonMobil και η Qatar Petroleum ανακοίνωσαν το 2019 την ανακάλυψη του ενεργειακού κοιτάσματος «Γλαύκος-1», το οποίο θα μπορούσε να εμπεριέχει 130 δισ. m³ φυσικού αερίου.

Όσον αφορά το Ισραήλ, η ισραηλινή εταιρεία Delek και η αμερικανική Chevron έχουν τα δικαιώματα εξόρυξης των μεγαλύτερων οικοπέδων «Λεβιάθαν» και «Ταμάρ» των οποίων τα αποθέματα φυσικού αερίου υπολογίζονται στα 539 δισ. m³ και 238 δισ. m³. Τέλος, στην γειτονική Αίγυπτο έγκειται και το γιγαντιαίο υπεράκτιο κοίτασμα «Ζορ», το οποίο ανακαλύφθηκε τον Αύγουστο του 2015 από την ENI, του οποίου τα κοιτάσματα φυσικού αερίου υπολογίζονται στα 850 δισ. m³. Ως εκ τούτου, στις 2 Ιανουαρίου του 2020 υπεγράφη στην Αθήνα διακρατική συμφωνία μεταξύ Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ για την κατασκευή του αγωγού διαμετακόμισης φυσικού αερίου EastMed. Μέσω αυτού θα επιτευχθεί η μεταφορά των ενεργειακών πόρων από αυτά τα κοιτάσματα της Ανατολικής Μεσογείου στο Ευρωπαϊκό Σύστημα Φυσικού Αερίου και, κατά προέκταση, η μείωση της ενεργειακής εξάρτησης της Ε.Ε. από τη Ρωσία. Ο αγωγός θα ακολουθεί υποθαλάσσια όδευση προς την Κύπρο, στη συνέχεια προς τις ακτές της Κρήτης και ακολούθως, μέσω της Πελοποννήσου και της Δυτικής Ελλάδας, ως τις ακτές της Θεσπρωτίας και την Ιταλία. Το κόστος κατασκευής του εκτιμάται σε 7 δισ. δολάρια και θα πρέπει να είναι σε θέση να μεταφέρει 20 δισ. m³ φυσικού αερίου ετησίως. Ωστόσο, η κατασκευή του αγωγού απέχει ακόμη αρκετά χρόνια και δεν θα τεθεί σε λειτουργία μέχρι το 2025.

Εν τω μεταξύ, οι περιφερειακές εντάσεις αφθονούν, με την Ελλάδα να κατηγορεί την Τουρκία ότι παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και την Άγκυρα να υποστηρίζει ότι έχει το δικαίωμα να διεξάγει έρευνες στην ελληνική υφαλοκρηπίδα. Η Τουρκία, επίσης, παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα της σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας καθώς και το διεθνές εθιμικό δίκαιο, έχοντας ως φαινομενικό στόχο την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των Τουρκοκυπρίων. Τέλος, οι ταραχώδεις σχέσεις του Ισραήλ με τους γείτονές του αυξάνουν τις περιφερειακές εντάσεις, συμπεριλαμβανομένης μιας συνεχιζόμενης διαφωνίας με τον Λίβανο σχετικά με τον καθορισμό των θαλασσίων συνόρων τους, προκειμένου να προωθήσουν τα ενεργειακά τους συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο.

Στον σχεδιασμό της εθνικής στρατηγικής ασφάλειας των Ηνωμένων Πολιτειών όσον αφορά την Ανατολική Μεσόγειο, ύψιστη σημασία έχει ο στρατηγικός ανταγωνισμός με τη Ρωσία. Στην πράξη, εντούτοις, η απόσυρση των αμερικανικών στρατευμάτων από τη Συρία, που δημιούργησε ένα «κενό ισχύος». Υπό αυτό το πρίσμα, οι Η.Π.Α. προωθούν την τριμερή συνεργασία της Ελλάδας με την Κύπρο και το Ισραήλ όπως και αξιοποιούν την γεωστρατηγική θέση της Τουρκίας ως ανασχετικός παράγων στην κάθοδο της Ρωσίας στις «θερμές θάλασσες» της Μεσογείου. Επιπλέον, η εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α. στην περιοχή θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι βοηθάει στην ελαχιστοποίηση της ενεργειακής εξάρτησης της Ένωσης από τη Ρωσία, παρέχοντας παράλληλα επιπρόσθετη βοήθεια στο Ισραήλ.

Σύμφωνα με τη δήλωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 1ης Οκτωβρίου 2020, στρατηγικό συμφέρον της Ε.Ε. είναι ένα σταθερό και ασφαλές περιβάλλον στην Ανατολική Μεσόγειο και η ανάπτυξη μιας συνεργατικής και αμοιβαίως επωφελούς σχέσης με την Τουρκία. Καθοριστικός ήταν ο ρόλος της Επιτροπής όσον αφορά την παροχή βοήθειας στις χώρες που συμμετέχουν στην ανάπτυξη της διακυβερνητικής συμφωνίας για τον αγωγό της Ανατολικής Μεσογείου, σύμφωνα με το δίκαιο της Ένωσης. Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, η Ε.Ε. επικεντρώνεται στον καθαρό, οικονομικά προσιτό και ασφαλή ενεργειακό εφοδιασμό, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος της κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050. Ωστόσο, η ενεργειακή πολιτική της Ε.Ε. στην Ανατολική Μεσόγειο αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση της ενεργειακής εξάρτησης της από τη Ρωσία μέσω της διοχέτευσης των ενεργειακών πόρων των κοιτασμάτων της περιοχής στην αγορά ενέργειάς της.

Καταληκτικά, μεταξύ των κρατών της Ανατολικής Μεσογείου επικρατεί ανταγωνισμός, ο οποίος μάλιστα εντείνεται λόγω των ενεργειακών εξελίξεων στην περιοχή. Ο ανταγωνισμός αυτός εκφράζεται, κυρίως, μέσω των αμφισβητήσεων που εγείρουν τα κράτη για την οριοθέτηση των θαλάσσιων συνόρων (π.χ. Ελλάδα-Τουρκία, Λίβανος-Ισραήλ) και για την ακριβή θέση των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Αιτία του ανταγωνισμού που γεννάται εξ’ αφορμής των ενεργειακών ζητημάτων είναι η επιθυμία των κρατών να αναλάβουν και να διατηρήσουν τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών, όπως είναι τα κοιτάσματα φυσικού αερίου που βρίσκονται στην επικράτεια τους, αλλά και των δρόμων διαμετακόμισης αυτών. Τα κράτη της Ανατολικής Μεσογείου, λοιπόν, δρουν ορθολογικά, όπως ακριβώς ορίζει ο πολιτικός ρεαλισμός, καθώς επιδιώκουν να εξυπηρετήσουν το εθνικό τους συμφέρον. Μέσα από την επισκόπηση των εξελίξεων της Ανατολικής Μεσογείου επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι η κατανομή της ισχύος και ως εκ τούτου και των παραγόντων της, όπως είναι οι φυσικοί πόροι, συντελούν στη διαμόρφωση διακρατικών σχέσεων, είτε αυτές είναι συγκρουσιακές, όπως στην περίπτωση του Ισραήλ και της Τουρκίας, είτε αυτές είναι συμμαχικές, όπως για παράδειγμα αυτές της Κύπρου και του Ισραήλ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Ο έλεγχος της δυτικής Ευρασίας και το ενεργειακό παιχνίδι, Foreign Affairs – Hellenic Edition, διαθέσιμο εδώ
• Report #7: Energy Wars and Naval Diplomacy in the Mediterranean, SEMED ENERGY DEFENSE, διαθέσιμο εδώ
• Gas fields and tensions in the eastern Mediterranean, EURACTIV.com, διαθέσιμο εδώ
• Αγωγός EastMed: Τα μεγάλα οφέλη και τα 5 εμπόδια προς την υλοποίησή του, Έθνος, διαθέσιμο εδώ
• Κύπρος : Η Τουρκία περιφρονεί προκλητικά τη διεθνή νομιμότητα, Το Βήμα Online, διαθέσιμο εδώ
• Συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για τις εξωτερικές σχέσεις – 1η Οκτωβρίου 2020, Consilium, διαθέσιμο εδώ
• Answer for question E-005002/20, europa.eu, διαθέσιμο εδώ