Του Γιάννη Χουλιάρα,
Η συμφωνία του Νοεμβρίου του 2020 μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, η οποία υπεγράφη με τη διαμεσολάβηση της Ρωσίας και έδωσε τέλος στον 44 ημερών πόλεμο μεταξύ των δύο γειτονικών κρατών, μετέβαλλε δραστικά το γεωπολιτικό τοπίο στον Νότιο Καύκασο. Ένα τμήμα του αμφισβητούμενου Ναγκόρνο-Καραμπάχ κι άλλες εφτά γύρω περιοχές τέθηκαν υπό αζερικό έλεγχο, ενώ μία ρωσική δύναμη μεγέθους περίπου 2.000 στρατιωτών παρατάχθηκε στο μέτωπο για τη διατήρηση της ειρήνης. Ωστόσο, μία ακόμη πρόβλεψη της συμφωνίας, περισσότερο οικονομικού χαρακτήρα, ενέχει συνέπειες δυνητικά εξίσου ριζικών μεταβολών.
Συγκεκριμένα, το ένατο σημείο της συμφωνίας μεταξύ Ρωσίας, Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν προβλέπει το άνοιγμα όλων των «οικονομικών και συγκοινωνιακών διασυνδέσεων». Από τον πρώτο πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (1988-1994), η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν διατηρούν κλειστά τα σύνορά τους με την Αρμενία, απομονώνοντας το Yerevan, την πρωτεύουσα της χώρας. Ως συνέπεια του πολέμου και του κλεισίματος των συνόρων, η Αρμενία αποκλείστηκε από σημαντικά περιφερειακά αναπτυξιακά έργα μεταξύ των γειτονικών της κρατών και το εξωτερικό της εμπόριο υπέστη βαρύ πλήγμα. Προβλέπεται, επιπλέον, η απρόσκοπτη μετακίνηση ατόμων, οχημάτων και εμπορευμάτων μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της αυτόνομης αζερικής επαρχίας Nakhchivan μέσω του αρμενικού εδάφους. Το Nakhchivan βρίσκεται μεταξύ Τουρκίας, Αρμενίας και Ιράν και είναι αποκομμένο από το υπόλοιπο Αζερμπαϊτζάν. Η συμφωνία προβλέπει πως η συνοριακή υπηρεσία της ρωσικής FSB θα επιβλέπει τις μετακινήσεις ανάμεσα στο Αζερμπαϊτζάν και το Nakhchivan μέσω της Αρμενίας. Επίσης, αναφέρεται η δυνατότητα κατασκευής νέων υποδομών για διασύνδεση της αζερικής επικράτειας με τη διαμεσολάβηση της Αρμενίας, εφόσον συμφωνήσουν τα συμβαλλόμενα μέρη.
Τον Ιανουάριο έλαβε χώρα τριμερής σύσκεψη στη Μόσχα, όπου συζητήθηκε η διαδικασία ανοίγματος των συνόρων και του εμπορίου. Οι τρεις ηγέτες, ο Ρώσος Πρόεδρος Vladimir Putin, ο Αζέρος Πρόεδρος Ilham Aliyev και ο Αρμένιος Πρωθυπουργός Nikol Pashinyan ανακοίνωσαν τη δημιουργία μίας κοινής επιτροπής, υπό τη διεύθυνση των αναπληρωτών Πρωθυπουργών των τριών κρατών. Αποστολή της επιτροπής είναι η επίβλεψη της διαδικασίας αυτής και η κατάρτιση σχεδίων για την υλοποίηση της συμφωνίας.
Για τη διασύνδεση του κύριου Αζερμπαϊτζάν με το Nakhchivan προβλέπεται η επανεργοποίηση ενός σιδηροδρομικού δικτύου που κατασκευάστηκε αρχικά από τη Σοβιετική Ένωση το 1941. Το δίκτυο αυτό, όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα, διασχίζει την Αρμενία, το Nakhchivan, μετά πάλι την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν και συνεχίζει στη Ρωσία. Όταν λειτουργούσε, επί σοβιετικής περιόδου, δε συνέδεε μόνο τη Ρωσία, το Αζερμπαϊτζάν και την Αρμενία, αλλά ενώνονταν επίσης με τα σιδηροδρομικά δίκτυα της Τουρκίας και του Ιράν, παρέχοντας στη Σοβιετική Ένωση σύνδεση με τον Περσικό Κόλπο, το Αφγανιστάν και το Πακιστάν. Το δίκτυο εξυπηρετούσε τότε αξιόλογο όγκο μεταφορών και εμπορίου. Ο πόλεμος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, όμως, είχε ως συνέπεια το κλείσιμο του τμήματος του δικτύου που ένωνε την Αρμενία, το Nakhchivan και το κύριο Αζερμπαϊτζάν. Το δίκτυο εισήλθε σε παρακμή, λόγω της έλλειψης συντήρησης και ανακαίνισης.
Το εκ νέου άνοιγμα του σιδηροδρομικού δικτύου, όταν ολοκληρωθεί, αναμένεται να έχει σημαντικές οικονομικές και γεωπολιτικές συνέπειες. Πρώτον, θα προσφέρει στο Αζερμπαϊτζάν μια πιο γρήγορη και άμεση σύνδεση με το Nakhchivan. Λόγω του πολέμου με την Αρμενία και της γεωγραφικής απομόνωσης της αυτόνομης περιοχής από το υπόλοιπο Αζερμπαϊτζάν, οι Αζέροι ηγέτες ανησυχούσαν έντονα για την ασφάλειά της. Η μόνη πρόσβαση από το κύριο Αζερμπαϊτζάν προς την περιοχή αυτή ήταν μέσω του Ιράν ή της διαδρομής Γεωργίας-Τουρκίας. Η νέα σιδηροδρομική σύνδεση διαμέσου της Αρμενίας θα μειώσει σημαντικά την απόσταση και ως εκ τούτου τον χρόνο και το κόστος των μεταφορών, και προβλέπεται να συμβάλλει στην ανάπτυξη του Nakhchivan.
Δεύτερον, αναδεικνύει νέες προοπτικές για το περιφερειακό εμπόριο. Η Αρμενία θα αποκτήσει σταθερή σιδηροδρομική σύνδεση με τη Ρωσία μέσω του Αζερμπαϊτζάν, όπως επίσης και με το Ιράν (από το Nakhchivan), επιτυγχάνοντας να εξέλθει από τη μέχρι τώρα απομόνωσή της. Αν και στο παρελθόν υπήρχαν σχέδια για την κατασκευή ενός νέου σιδηροδρόμου μεταξύ Αρμενίας και Ιράν, αυτά αναβλήθηκαν επ’ αόριστον λόγω του υψηλού κόστους (περίπου $3,5 δις.). Το υπάρχον σιδηροδρομικό δίκτυο προς το Ιράν μέσω του Nakhchivan θα απαλλάξει την Αρμενία από αυτό το κόστος. Το Ιράν επίσης θα ωφεληθεί, καθώς το άνοιγμα της σιδηροδρομικής γραμμής θα βελτιώσει την πρόσβασή του στις αγορές των γειτονικών κρατών. Το Αζερμπαϊτζάν, με τη σειρά του, θα αποκτήσει μία πιο σύντομη σύνδεση με την Τουρκία μέσω της Αρμενίας, ενισχύοντας τις οικονομικές σχέσεις με τον κύριο σύμμαχό του. Η Ρωσία θα συνδεθεί πιο άμεσα με την Αρμενία, την Τουρκία και το Ιράν, γεγονός που θα συμβάλλει στην ανάπτυξη του εμπορίου της με τις αγορές της Μέσης Ανατολής.
Τρίτον, το Αζερμπαϊτζάν θα περιορίσει την εξάρτησή του από το Ιράν, που προηγουμένως αποτελούσε τη συντομότερη δίοδο προς το Nakhchivan. Η εξάρτηση του Αζερμπαϊτζάν από το Ιράν για πρόσβαση στο Nakhchivan αποτελούσε ένα σημαντικό διπλωματικό «χαρτί» για την ιρανική πλευρά, το οποίο μάλλον θα απωλέσει μελλοντικά. Εντούτοις, η Τεχεράνη ταυτόχρονα θα ωφεληθεί από τη βελτιωμένη διασύνδεση με την Αρμενία, προοπτική για την οποία η ιρανική ηγεσία έχει εκφραστεί θετικά.
Τέταρτον, ο μεγαλύτερος «χαμένος» των εξελίξεων είναι μάλλον η Γεωργία. Η απομόνωση της Αρμενίας, λόγω του πολέμου στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, απεδείχθη ωφέλιμη για την Τιφλίδα. Με την αρμενική δίοδο κλειστή, η Γεωργία αποτελούσε τον μόνο συνδετικό κρίκο μεταξύ Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν μέσω του Καυκάσου. Κατά τις προηγούμενες τρεις δεκαετίες, έλαβαν χώρα διάφορα ενεργειακά και συγκοινωνιακά έργα, τα οποία συνέδεσαν το Αζερμπαϊτζάν με την Τουρκία και την Ευρώπη μέσω της Γεωργίας. Για παράδειγμα, το 2017 ολοκληρώθηκε ο σιδηρόδρομος Μπακού-Τιφλίδα-Καρς, ο οποίος αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου συγκοινωνιακού δικτύου που συνδέει την Κίνα με την Ευρώπη μέσω του Καζακστάν, της Κασπίας Θάλασσας, του Αζερμπαϊτζάν, της Γεωργίας και της Τουρκίας. Η διεθνής απομόνωση της Αρμενίας επέτρεψε έτσι στη Γεωργία να αναδειχθεί σε κρίσιμο διαμετακομιστικό κόμβο των ευρασιατικών συγκοινωνιακών αξόνων Ανατολής-Δύσης.
Το άνοιγμα του νέου σιδηροδρομικού δικτύου μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, το οποίο είναι κατά περίπου 340 χλμ. πιο σύντομο από τη διαδρομή Μπακού-Τιφλίδα-Καρς και θα βρίσκεται υπό τον έλεγχο των ρωσικών αρχών, περιορίζει την στρατηγική σημασία της Γεωργίας ως ευρασιατικού εμπορικού κόμβου μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Αυτό θα ενισχύσει την ικανότητα της Ρωσίας να πιέσει και να απομονώσει διπλωματικά τη Γεωργία, η οποία είναι η πιο φιλοδυτική και αντι-ρωσική μεταξύ των τριών χωρών του Νοτίου Καυκάσου.
Επιπλέον, η Ρωσία θα αποκτήσει αυξημένη επιρροή στη σύμμαχό της, Αρμενία. Ρωσικές κρατικές επιχειρήσεις ήδη ελέγχουν το σιδηροδρομικό δίκτυο της Αρμενίας για 30 χρόνια, με βάση μία συμφωνία του 2008, επένδυση που θα αυξήσει την ωφελιμότητά της υπό τις νέες συνθήκες. Αν και η πιο άμεση σύνδεση μεταξύ Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν πιθανώς θα ενισχύσει την επιρροή της Άγκυρας στο Μπακού και θα βελτιώσει την πρόσβασή της στην Κασπία Θάλασσα και από εκεί στην Κεντρική Ασία, εντούτοις ο έλεγχος της νέας συγκοινωνιακής διόδου από τη ρωσική FSB θα περιορίσει, προς το παρόν τουλάχιστον, την προβολή της τουρκικής ισχύος στον πρώην σοβιετικό χώρο.
Καταληκτικά, σημαντικά προβλήματα εξακολουθούν να υφίστανται για την υλοποίηση των σχεδίων. Σύμφωνα με μελέτες, η ζημιά στο σιδηροδρομικό δίκτυο είναι εκτεταμένη, λόγω της εγκατάλειψης για σχεδόν τρεις δεκαετίες. Η επισκευή αναμένεται να χρειαστεί αρκετά χρόνια και το κόστος κυμαίνεται περίπου, σύμφωνα με υπολογισμούς, από 430 έως 600 εκατομμύρια δολάρια. Εξακολουθεί, επίσης, να υφίσταται βαθιά καχυποψία μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν. Ωστόσο, η πραγματοποίηση των συγκοινωνιακών έργων και η ανάπτυξη της οικονομικής συνεργασίας του Yerevan με το Μπακού -ίσως και της Άγκυρας- δημιουργούν ελπίδες για ένα πιο ειρηνικό κλίμα στον Νότιο Καύκασο κατά τα επόμενα χρόνια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Nakhchivan corridor will boost connectivity in the Caucasus, Euractiv, διαθέσιμο εδώ
- Nakhchivan rail plans promise to rewire Caucasus connections, Eurasianet, διαθέσιμο εδώ
- Nakhchivan Corridor: Implications for Georgia and Iran, The Jamestown Foundation, διαθέσιμο εδώ
- Azerbaijan Embarks on Construction of Nakhchivan Railway (Part One), The Jamestown Foundation, διαθέσιμο εδώ
- Fear And Loathing Vs. Trade Across The Armenian-Azerbaijani Border, Radio Free Europe / Radio Liberty, διαθέσιμο εδώ
- Armenia’s Other Frontier: Plan To Revive Old Soviet Railway To Azerbaijan’s Naxcivan Brings Potential, Concerns, Radio Free Europe / Radio Liberty, διαθέσιμο εδώ
