Της Χριστίνας Γιαμούζη,
Η αρχιτεκτονική είναι μια επιστήμη ή αλλιώς μια τέχνη για πολλούς, ειδικά για τους αρχαίους Έλληνες, καθώς αποτελούσε για αυτούς μια ένδειξη θαυμασμού ως προς μια θεότητα, άλλα και ένδειξη πλούτου της εκάστοτε πόλης. Αυτό δημιούργησε το κίνητρο στους αρχαίους Έλληνες να φτιάξουν τόσο εντυπωσιακά μνημεία γεμάτα με υπέροχα γλυπτά στα αετώματα και τις ζωφόρους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να επηρεαστούν σε μεγάλο βαθμό και οι γύρω γειτονικές περιοχές. Έτσι, δεν συναντάμε σήμερα μόνο στην Ελλάδα αρχαίους ναούς, άλλα και σε άλλα μέρη, όπως στη Νότια Ιταλία, τη Σικελία, τη Βόρεια Αφρική. Εντύπωση προκαλεί πως αυτοί οι ναοί είναι αρκετά καλά διατηρημένοι και, όπως φαίνεται, ακολουθούν ως έναν βαθμό πιστά τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Ο ναός είναι ένα εντελώς αυτάρκες και αυτόνομο κτίσμα. Βρίσκεται σε ένα τόπο που είναι αφιερωμένος σ’ έναν θεό. Πριν από σχεδόν τρεις χιλιετίες, δημιουργήθηκε στην Ελλάδα και εφαρμόστηκε για πολλούς αιώνες ένα οικοδόμημα με ελάχιστες μεταβολές μέσα στα χρόνια, με ένα λιτό δομικό σύστημα από κίονες, δοκούς, τοίχους και στέγη, χωρίς να υπάρχει ανάγκη για εμπλουτισμό της απλής αυτής μορφής ή ανάγκη προσθήκης νέων σχημάτων. Ένας ναός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με το περιβάλλον του κι έχουν μια μυθική σύνδεση. Τους συναντάμε σε ορεινά μέρη, σε ελώδη βαθύπεδα, πυκνές αστικές περιοχές, υπαίθρια άλση και ακτές, μέρη όπου κάποτε μια θεότητα έκανε τον τόπο εκείνο ιερό με το έργο της. Πρέπει να τονιστεί ότι ο ναός δεν επηρεάζεται από τα γειτονικά κτίσματα και τις απαιτήσεις του θεατή. Τα βασικότερα μέρη ενός ναού είναι ο πρόναος, ο οπισθόδομος, ο σηκός, οπού εκεί βρισκόταν το λατρευτικό άγαλμα και κάποιες φόρες έχουμε και το άδυτο. Οι ναοί χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με τους κίονές τους, δηλαδή σε περίπτερο, πρόστυλος, αμφιπρόστυλο, ψευδοπερίπτερο, διπλός εν παραστάσι, εν παραστάσι και δίπτερος.
Ποσειδωνία
Ναός της Ήρας
Ο ναός της Ήρας, αλλιώς Βασιλική, αποτελεί τον παλαιότερο ναό στην περιοχή, καθώς χτίζεται λίγο μετά τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. Το επιστύλιο διατηρείται σε όλες τις πλευρές, αλλά το γείσο και το αέτωμα έχουν δυστυχώς χαθεί και από τους τοίχους του κυρίως ναού διακρίνονται μόνο τα θεμέλια. Εντύπωση προκαλεί ότι από κάθε οπτική γωνία ο ναός φαίνεται σαν ένα σώμα δίχως συνοχή, κάτι το οποίο δεν συμβαίνει στον ναό του Ποσειδώνα, που τράβα το βλέμμα επάνω του χάρη στην ισχυρή συνοχή του. Πρόκειται, όπως είπαμε και παραπάνω, για έναν δωρικό περίπτερο ναό, ο οποίος έχει 9 x 18 κίονες. Αν και διατηρημένος στα δόκιμα στοιχειά ο ναός, δεν μας έχει σωθεί ο γλυπτός του διάκοσμος και αυτό συμβαίνει, επειδή ίσως δεν σωθήκαν με την πάροδο των χρόνων ή ο ναός δεν ολοκληρώθηκε πότε.
Ναός της Αθηνάς
Ο ναός της Αθηνάς ή αλλιώς ναός της Δήμητρας χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.Χ. και είναι δωρικός περίπτερος, με αναλογία 6 x 13, ένας κανόνας που θα επικρατήσει αργότερα στην Ελλάδα. Ο ναός βρίσκεται σε ένα ξεχωριστό τέμενος και μοιάζει μικρός και ισορροπημένος σε σχέση με την τεράστια Βασιλική. Αυτό δεν οφείλεται τόσο στις μικρές διαστάσεις του περίπτερου ναού, αλλά στο καθαρά πειθαρχημένο σχέδιο και την ισορροπία των αρχιτεκτονικών μελών και τον ασυνήθιστα λεπτό και πλούσιο ιωνικό διάκοσμο. Το οικοδόμημα αποτελεί από κάθε άποψη ένα αρμονικό σύνολο, που ο αρχιτέκτονας ήξερε να κάνει αισθητή την παρουσία της μαθηματικής διάταξης, που διαποτίζει την κάτοψη του ναού. Εξωτερικά, λοιπόν, ο ναός περιβάλλεται από δωρικούς κίονες, ενώ στο εσωτερικό αποτελείται από ιωνικούς κίονες. Τόσο οι βάσεις των κιόνων -απλής Σαμιακής μορφής- όσο και τα γεμάτα ζωντάνια κιονόκρανα με τις κυματιστές έλικες μαρτυρούν μία ανατολικό-ιωνική παράδοση. Το διάζωμα του ναού είναι διακοσμημένο με λέσβιο κυμάτιο και με μία επίπεδη κυματιστή ταινία με ανάγλυφο ιωνικό κυμάτιο. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι το οριζόντιο γείσο, το οποίο κοσμείται με μία σειρά από φατνώματα, μέσα στα οποία τοποθετούνται εναλλάξ αστερίσκοι και ρόδακες. Την ανάγλυφη διακόσμηση της σύμης αποτελεί μία ζώνη με άνθη, που στις μακρές πλευρές διακόπτονταν περιοδικά από υδρορροές-λεοντοκεφαλές.
Ναός της Εγέστας, Σικελία
Τα ερείπια της Εγέστας, στη βορειοδυτική κορυφή της Σικελίας, βρίσκονται σε έναν απομονωμένο λόφο σε απόσταση 2 ωρών από τη θάλασσα και δεν ανήκουν σε ελληνική, αλλά σε βαρβαρική πόλη. Οι Έλυμοι είχαν εγκατασταθεί πριν από την ελληνική αποίκηση. Ο ναός της Εγέστας χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.Χ. και βρίσκεται έξω από την παλιά πόλη, κάτι το οποίο συνέβαλε στη διατήρησή του, καθώς βρισκόταν σε μία ερημική περιοχή. Ο ναός είχε αναλογίες 6 x 14 και το αξιοσημείωτο είναι ότι δεν υπάρχει σηκός. Τον 18ο αιώνα, αναστηλώθηκαν δύο κίονες, που είχαν πέσει. Το κρηπίδωμα και οι κίονες περιμετρικά έχουν υποστεί επεξεργασία, αλλά θυμίζει αρκετά τη μορφή που είχε πριν τοποθετηθούν εκεί, επομένως το κτίσμα είναι ημιτελές. Προφανώς, αυτό συνέβη λόγω του πολέμου του Σελινούντα, το 416. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι η πλούσια τότε πόλη ανέθεσε σε ελληνικό εργαστήριο τον περίπτερο ναό της και είναι κτισμένος από σικελικό πέτρωμα, τον τραβερτίνη. Αυτό φαίνεται από την εξαιρετικά ακριβή λάξευση της πέτρας και ακόμη περισσότερο από το γεγονός, ότι έχουν εφαρμοστεί όλες οι αρχιτεκτονικές εκλεπτύνσεις στο σχέδιο και τις λεπτομέρειες, που διατεθεί. Στον ναό κυριαρχεί ένας αφηρημένος μαθηματικός τρόπος, που ήταν χαρακτηριστικό για τα κλασικά κτίσματα της Δύσης. Η κάτοψη είναι σαφώς εξαρτημένη από εκείνες του ναού της Αθηνάς στις Συρακούσες και του ναού στην Ιμέρα. Οι κίονες είναι λεπτότεροι και τα κιονόκρανα είναι περισσότερο επίπεδα και λιγότερο πλατιά σε σχέση με 50 χρόνια πριν. Το πιο παράδοξο με αυτόν τον ναό είναι ότι συναντάμε εδώ, πέρα από τον ελληνικό κόσμο, το πιο εκλεπτυσμένο επίτευγμα της αρχιτεκτονικής: την καμπυλότητα.
Ναός του Δία, Κυρήνη
Μια αποικία Ελλήνων της Θήρας αποτελεί η Κυρήνη, που δημιουργήθηκε στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. και θεωρείται γενέτειρα του Ερατοσθένη, ο οποίος ήταν ο πρώτος που υπολόγισε την περίμετρο της γης. Από το 1982 η Κυρήνη περιλαμβάνεται στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Στην πόλη διατηρούνται μνημεία της αρχαιότητας. Εξ’ αυτών ο καλύτερα διατηρητέος, δωρικός, ναός είναι αυτός του Δία. Ο ναός κατασκευάστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ., αλλά η σημερινή του μορφή οφείλεται σε επεμβάσεις κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους και σε αναστηλώσεις Βρετανών και Ιταλών αρχαιολόγων. Καταστράφηκε πολλές φόρες και ξανακτίστηκε ως τη μερική του καταστροφή, με εντολή του Μουαμάρ Καντάφι, το 1978. Ο ναός συχνά συγκρίνεται στις πήγες με τον ναό του Δία στην Ολύμπια, καθώς φέρει τις ίδιες διαστάσεις, δηλαδή έχει 6 κίονες στις στενές πλευρές και 13 στις μακριές, και είχε μιμηθεί το λατρευτικό άγαλμα του Δία από την Ολυμπία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- G.Gruben, Ιερά και Ναοί των Αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 2015.
- Τonio Holscher, Kλασική Αρχαιολογία, Βασικές Γνώσεις, Θεσσαλονίκη 2005.
