Ναός στο Καρνάκ: Ένα ακόμα θαύμα της αιγυπτιακής ιστορίας και αρχιτεκτονικής

Του Κωνσταντίνου Βασιλείου,

Ο αρχαίος αιγυπτιακός πολιτισμός αποτελεί έναν από τους παλαιότερους και σημαντικότερους πολιτισμούς στην παγκόσμια ιστορία. Η ιστορία του φαίνεται να ξεκινά κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής εποχής, με επικρατέστερη άποψη το 5.000 π.Χ., την περίοδο που ονομάζεται, με συμβατικό τρόπο από τους ερευνητές, ως Προδυναστική. Κάποια στιγμή γύρω στο 3.200 π.Χ., ο βασιλιάς Narmer θα κατορθώσει, κάτω από αδιευκρίνιστες, έως σήμερα συνθήκες, να ενοποιήσει, υπό την κυριαρχία του, την Άνω με την Κάτω Αίγυπτο. Το γεγονός αυτό θα αλλάξει το ρου της αιγυπτιακής ιστορίας, εγκαινιάζοντας μια νέα περίοδο, τη Δυναστική, η οποία και χωρίζεται αντιστοίχως σε άλλες 3 υποπεριόδους, το Παλαιό, το Μέσο και το Νέο Βασίλειο. Ο ποταμός Νείλος από την αρχαιότητα αποτελούσε σπουδαίο έρεισμα για την ανάπτυξη της Αιγύπτου, χαρίζοντας στους κατοίκους της μια ιδιαίτερα πλούσια πανίδα και χλωρίδα, σύμφωνα με την οποία ήταν σε θέση να εξασφαλίσουν αυτάρκεια, καθώς και την οικονομική και κοινωνική τους ανεξαρτησία, σε σχέση με τους υπόλοιπους γειτονικούς λαούς. Μέχρι το 19^ο αιώνα, η γνώση μας για τους αρχαίους Αιγυπτίους, περιοριζόταν στις αναφορές της Βίβλου, αλλά και σε εκείνες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Στη συνέχεια, όμως, η επιστήμη της αρχαιολογίας, μέσω σπουδαίων ανακαλύψεων, θα κατορθώσει να ρίξει άπλετο φως στα μυστήρια αυτού του τόσο σημαντικού πολιτισμού, σε συνδυασμό βέβαια με το ζωτικής σημασίας κατόρθωμα της αποκρυπτογράφησης των ιερογλυφικών.

Ένας από τους πολυάριθμους τομείς που διακρίθηκαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι αποτελεί φυσικά εκείνος της αρχιτεκτονικής. Ελάχιστοι άνθρωποι στον κόσμο θα αγνοούν την ύπαρξη των ξακουστών πυραμίδων. Ωστόσο, δεν αποτελούν τα μοναδικά παραδείγματα της θαυμαστής αιγυπτιακής μνημειακής αρχιτεκτονικής. Η επίσκεψη στο ναό στο Καρνάκ θεωρείται αδύνατο να λείπει από το πρόγραμμα του εκάστοτε ταξιδιώτη. Το Καρνάκ (Al-Karnak), αποτελεί ένα χωριό της Άνω Αιγύπτου, το οποίο έδωσε το όνομά του στο βορειότερο μισό των ερειπίων των Θηβών, στην ανατολική όχθη του Νείλου, λίγα χιλιόμετρα μακριά από το Λούξορ. Συνιστά ένα χώρο λατρείας 200 στρεμμάτων, το μεγαλύτερο στον αρχαίο κόσμο, κι όχι απλά ένα μεμονωμένο ναό. Η ειδοποιός διαφορά του Καρνάκ με τους υπόλοιπους λατρευτικούς χώρους της Αιγύπτου έγκειται στη διαχρονικότητά του. Ο χώρος αυτός χρησιμοποιείτο επί 2.000 συναπτά έτη, φτάνοντας έως και την εποχή των Πτολεμαίων, με τον εκάστοτε βασιλιά να θεωρεί καθήκον του να αφήσει το προσωπικό του στίγμα. Οι περισσότεροι άνθρωποι συνδέουν το Καρνάκ με τη 18^η Δυναστεία, την πρώτη του Νέου Βασιλείου, όταν και οι Θήβες ήταν η πρωτεύουσα της κραταιάς Αιγυπτιακής Αυτοκρατορίας. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι ο χώρος ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ευρύτερα πιθανότατα κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια του Μέσου Βασιλείου, καθώς ο Senusret I θεωρείται ως εκείνος που δημιούργησε ένα ναό της 12^ης Δυναστείας. Ωστόσο, θεωρείται δεδομένο ότι υπήρχε στην περιοχή ναός, αφιερωμένος στον πολιούχο θεό του πολέμου, τον Μοντού, πολλούς αιώνες πριν.

Το αρχαίο όνομα του Καρνάκ αποτελούσε το Ipet-Isut, που σημαίνει «Το πιο εκλεκτό από όλα τα μέρη». Αν υπολογίσει κανείς τα οικοδομήματα που κατασκευάστηκαν, μπορεί εύκολα να καταλάβει το γιατί. Το πρώτο πράγμα που θα συναντήσει ο επισκέπτης εισερχόμενος στον ιερό χώρο αποτελεί η «Λεωφόρος των Σφιγγών». Πρόκειται για μια από τις λαμπρότερους οδούς της αρχαιότητας, είχε μήκος 2,7 χλμ., αποτελούταν από μνημειακά αγάλματα Σφιγγών, που ήταν σύμβολο του Άμμων-Ρα, και ένωνε το Καρνάκ με το Λούξορ. Σύμφωνα με το θρύλο, η πρώτη που διέσχισε την εν λόγω λεωφόρο ήταν η βασίλισσα Χατσεψούτ, το 1.500 π.Χ. Ο λατρευτικός χώρος του Καρνάκ διακρίνεται σε 4 κύρια μέρη: στους ναούς της ιερής Τριάδας των Θηβών, ήτοι του Άμμων-Ρα, του Μοντού και της Μουτ (συζύγου του Άμμων-Ρα), αλλά και στο ναό του Αμενχοτέπ IV (ο μετέπειτα Ακενατέν). Οι ναοί του Μοντού και της Μουτ βρίσκονται στο βορειότερο και νοτιότερο άκρο του ιερού συγκροτήματος αντιστοίχως, δυστυχώς όμως δεν έχουν διατηρηθεί έως και τις μέρες μας πολλά κατάλοιπά τους, πέρα των θεμελίων, ενώ αποδίδονται και οι δύο στον Αμενχοτέπ ΙΙΙ (βασιλεία: 1391-53 π.Χ.).

Μεταξύ των δύο αυτών μνημειακών περιβόλων, βρίσκεται ο αντίστοιχος του Άμμων-Ρα. Κανένας άλλος αιγυπτιακός ναός δεν έχει την έκταση του συγκεκριμένου (250.000 τ.μ.), ενώ είναι ο μοναδικός διαθέσιμος προς επίσκεψη από το συγκρότημα του Καρνάκ. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο κάθε βασιλιάς, στο πέρασμα του χρόνου, προσέθετε κάτι καινούριο. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια βασιλείας του Thutmose III (1479-26 π.Χ.), ο ναός επεκτάθηκε σημαντικά, καθώς όχι μόνο προστέθηκε ένας ακόμα πυλώνας, ο 6^ος, αλλά και τοποθετήθηκαν αίθουσες με κιονοστοιχίες, πάνω στις οποίες ο βασιλιάς περιέγραφε τις νικηφόρες εκστρατείες του και εν γένει τα κατορθώματά του στα πεδία των μαχών. Ο Αμενχοτέπ IV, θα χτίσει περιφερειακά μια σειρά από ναούς, αφιερωμένους στη λατρεία του προσωπικού του θεού Ατέν, οι οποίοι, όμως, θα καταστραφούν μετά το πέρας της βασιλείας του και της επιστροφής του παραδοσιακού αιγυπτιακού πανθέου.

Το πιο εντυπωσιακό όλων των χαρακτηριστικών του ναού, αποτελεί αδιαμφισβήτητα η «Υπόστυλη Αίθουσα». Πιο συγκεκριμένα, τοποθετημένη μεταξύ του 2^ου με τον 3^ο πυλώνα, θεωρείται ένα από τα θαύματα της αρχαιότητας και εκτείνεται στα 5.000 τ.μ. Θεωρείται έργο αρχικά του Sety I (1290-79 π.Χ.) και ύστερα του διαδόχου του Ραμσή ΙΙ (1279-13 π.Χ.). Ο κύριος ναός περιλαμβάνει 12 κίονες ύψους 24 μέτρων, ενώ αποτελείται και από άλλα 7 κλίτη σε κάθε πλευρά, με τον αριθμό των κιόνων να φτάνει τους 134. Οι Αιγύπτιοι μονάρχες σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιούσαν τη μνημειακή τέχνη ως μέσο προβολής τους. Επιθυμούσαν να τονίσουν το κύρος τους τόσο από ιερατικής άποψης, όσο και ως μεγάλοι στρατηλάτες και κατακτητές. Στην προκειμένη περίπτωση, ο Sety I και ο Ραμσής ΙΙ θα αποτυπώσουν στους τοίχους της «Υπόστυλης Αίθουσας» τα κατορθώματά τους στην Παλαιστίνη και στο Kadesh αντιστοίχως. Η μάχη στο Kadesh αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες μάχες του αρχαίου κόσμου, με τους Αιγυπτίους να αντιμετωπίζουν του Χετταίους. Εν τούτοις, η επιστημονική κοινότητα κρίνει το αποτέλεσμα της μάχης τουλάχιστον αμφίρροπο, με αποτέλεσμα οι περιγραφές του Ραμσή στο Καρνάκ να θεωρούνται προπαγανδιστική εικονογραφία.

Ο ιερός χώρος του Καρνάκ θεωρείται από την UNESCO Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, ήδη από το 1979. Προκαλεί δέος σε χιλιάδες τουρίστες από όλον τον κόσμο, που επισκέπτονται κάθε χρόνο αυτό το θαύμα της αρχαίας μνημειακής αρχιτεκτονικής. Το εν λόγω δημιούργημα, ηλικίας 4 και πλέον χιλιάδων χρόνων, μας θυμίζει τη διαχρονικότητα του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού, καθώς και την πολιτισμική του συνέχεια. Δε θα αποτελούσε τυχαίο το γεγονός ότι από το Senusret I έως και το Μέγα Αλέξανδρο και τη δυναστεία των Πτολεμαίων, όλοι οι βασιλείς, ακόμα και οι πιο ρηξικέλευθοι εξ αυτών, όπως ο Ακενατέν μεριμνούσαν και προσπαθούν να αναβαθμίσουν το Καρνάκ, πάντα με τον αντίστοιχο σεβασμό απέναντί του.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Blyth, Elizabeth, 2006. Karnak: Evolution of a Temple. Νέα Υόρκη, NY: Routledge.
• Από την ιστοσελίδα Britannica, στο «Karnak Egypt» του Drower, Margaret Stefana, Διαθέσιμο εδώ.
• Κοπανιάς, Κωνσταντίνος, 2015. Εισαγωγή στην Ιστορία και Αρχαιολογία της Εγγύς Ανατολής.
• Schwaller de Lubicz, R. A., Georges de Miré, Valentine de Miré, και Lucie Lamy, 1999. The Temples of Karnak. Rochester, Vt: Inner Traditions.