Του Μιχάλη Σταματόπουλου,
Η λέξη «ποινή» μπορούμε να πούμε ότι ξεκίνησε να εισάγεται ευρύτατα από το Ιουστινιάνειο Δίκαιο και τα νομικά πλαίσια της εποχής του Ιουστινιανού. Ο σκοπός της ποινής ήταν πολύπλευρος, καθώς διασφάλιζε την έννομη τάξη και την αποκατάστασή της σε περίπτωση που είχε διαταραχθεί. Εντούτοις οι Ιουστινιάνιες ποινικές διατάξεις δεν καθορίζουν το σκοπό της ποινής, κάτι που η Εκκλησία σπεύδει να κάνει από τον 4ο αιώνα με πρωτοπόρο τον επίσκοπο Καισαρείας Βασίλειο (μέσα από το έργο του μοναχικοί κανόνες) δεν τονίζει τον ανταποδοτικό χαρακτήρα της, αλλά τον προληπτικό παράγοντα της. Έπειτα μέσα από τη Συριακή Δυναστεία και το Λέοντα Γ΄ Ίσαυρο συναντάμε μια προσπάθεια για την αποφυγή της σε κάποιες ποινές, μια κίνηση που είχε χαρακτηριστεί «επιδιόρθωσιν εις το φιλανθρωπότερον». Επίσης από το έργο η Εκλογή (τηρήθηκε και εφαρμόστηκε νομικά μέχρι την περίοδο της Μακεδονικής Δυναστείας) που αποτέλεσε τη βάση του ποινικού και αστικού δικαίου της αυτοκρατορίας δέχθηκε μερικές αλλαγές, αλλά κυρίως σε ποινικές ενέργειες, όπως η ανθρωποκτονία και η ληστεία.
Επιπλέον, το ποινικό βυζαντινό δίκαιο είχε ορισμένες παραμέτρους, όπως την «υπαιτιότητα» που είχε σχέση με τη ψυχική κατάσταση του δράστη, ηλικιακά όρια (18ος Κανόνας Τιμόθεου Αλεξανδρείας) που σήμαιναν πιο επιεική τιμωρία και εναλλακτικές ποινές αυστηρού χαρακτήρα βέβαια. Ειδική μνεία υπήρχε και για ψυχιατρικά ασταθή άτομα (Πανδέκτης Βασιλικά) που επιτελούσαν εγκλήματα, καθώς σε τέτοιες περιπτώσεις υπήρχε εκτεταμένη έρευνα.
Η απονομή της δικαιοσύνης από όσο γνωρίζουμε γινόταν από τα κοσμικά δικαστήρια (κριτήρια) και το δικαστικό σώμα είχε λάβει τα αξιώματά του από τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Ο ανώτερος δικαστικός λειτουργός ήταν ο έπαρχος της πόλεως και λογοδοτούσε απευθείας στο παλάτι. Ακόμη πολλές φορές όταν είχαν εκτελεστεί αξιόποινες πράξεις από άτομα των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων ή πράξεις, όπως η προδοσία, την απόφαση τη λάμβανε ο ίδιος ο αυτοκράτορας και ο έπαρχος απλά είχε δευτερεύον ρόλο στη δίκη.
Οι ποινές που εφαρμόζονταν στα άτομα τα οποία πήγαιναν ενάντια στο νόμο ήταν πάρα πολλές και εκτελούνταν σε σχέση με τη σοβαρότητα του εγκλήματος, δηλαδή ανάλογα το έγκλημα τόσο πιο αυστηρή και απάνθρωπη θα ήταν η μεταχείριση του ενόχου, αλλά και τον παραδειγματισμό.
Αρχικά, η ποινή του θανάτου (επί Ιουστινιανού υπήρχαν εκτελέσεις ποινικών σε καθημερινή βάση) ήταν η μόνη σταθερή ποινή που παραμένει σε ισχύ από το πρώιμο ρωμαϊκό δίκαιο. Κατά κανόνα ο αποκεφαλισμός με ξίφος ή τσεκούρι ήταν ο βασικός τρόπος θανάτωσης, αλλά υπήρχαν και άλλοι απάνθρωποι τρόποι εκτέλεσης, όπως η σταύρωση, η ρίψη σε ποταμό εντός ενός σάκου με φίδια ή άλλα ζώα, ο ενταφιασμός εν ζωή. Η θανατική ποινή επιβαλλόταν σε δολοφόνους, μοιχούς, εμπρηστές (υπήρχε και θανάτωση στην πυρά για αυτούς), ομοφυλόφιλους και άτομα που κατηγορούνται για αιμομιξία. Βέβαια, η χριστιανική ηθική της εποχής επέβαλε να υπάρχει φειδώ στη θανατική καταδίκη και προσπαθούσε με την επιρροή της να ελαχιστοποιήσει τις θανατικές καταδίκες.
Μετά έρχονται οι σωματικές ποινές οι οποίες εμπεριέχονται στην Εκλογή συνήθως και έχουν μεγάλη ποικιλία. Ο ακρωτηριασμός είχε μεγάλη εφαρμογή και συνήθως γινόταν αποκοπή του μέλους που έπραξε το έγκλημα, π.χ. σε ληστές και δολοφόνους αποκόπτεται το χέρι. Ακόμη, υπάρχει η ρινότμηση, η αποκοπή της γλώσσας και ο ακρωτηριασμός των γεννητικών οργάνων σε άτομα που έχουν επιτελέσει σεξουαλικά εγκλήματα (κυρίως και σε περιπτώσεις κτηνοβασίας), καθώς με αυτόν τον τρόπο ο εγκληματίας σημαδεύεται και γινόταν αντικείμενο χλευασμού από την κοινωνία. Οι πιο σχετικά ήπιες σωματικές ποινές ήταν ο ραβδισμός-μαστίγωση που η εφαρμογή του γινόταν σε δράστες μοιχείας, φοροδιαφυγής ή οικονομικής απάτης και το κούρεμα που είχε σκοπό την ταπείνωση του δράστη, όπως στις περιπτώσεις των μοναστηριακών κοινοτήτων. Μια ακόμη ποινή ήταν η διαπόμπευση του δράστη μέσα στους δρόμους της πόλης με σκοπό την ταπείνωση του, αλλά και τον παραδειγματισμό των υπόλοιπων πολιτών.
Έπειτα υπήρχαν οι χρηματικές ποινές και η εξορία. Οι χρηματικές ποινές εφαρμόζονταν σε άτομα με κατηγορίες, όπως για παραχάραξη, παράνομο κέρδος και αποπλάνηση. Η μια δυνατότητα ήταν το χρηματικό πρόστιμο αναλόγως με το μέγεθος της κατηγορίας και η άλλη η δήμευση της περιουσίας του δράστη που κυρίως είχε ανεβασμένο οικονομικό επίπεδο. Η ποινή της εξορίας είχε τη μορφή εγκλεισμού σε μοναστήρι, σε απομακρυσμένες περιοχές της αυτοκρατορίας (περιορισμός) ή και το συνδυασμό με εργασία στα ορυχεία (μεταλλισμός). Βέβαια διπλές ποινές είχαν μόνο όσοι ασκούσαν μαντεία και απόκρυφες τέχνες, δηλαδή εξορία και δήμευση περιουσίας, κάτι που δεν ίσχυε απόλυτα σε άλλες περιπτώσεις.
Ενδιάμεσα υπαρκτές ήταν και οι ποινές στέρησης της ελευθερίας και ιδιότητας του ελεύθερου πολίτη, όπως η επιβολή του εγκλεισμού ποινικών σε μοναστήρια, οι οποίοι είχαν διαπράξει εγκλήματα σεξουαλικής φύσεως ή εντός του οικογενειακού τους περιβάλλοντος. Σκοπός αυτής της ποινής ήταν η μετάνοια και η μεταστροφή του δράστη και επιπλέον πολλές φορές η περιουσία του μεταβιβαζόταν στην εκάστοτε μονή. Αυτό ήταν πολύ ευεργετικό ειδικά για τις γυναίκες δράστες, καθώς ζούσαν με ασφάλεια και χωρίς να κινδυνεύει η σωματική τους ακεραιότητα ή υπόληψη. Ακόμη, οι ανεπιθύμητοι του Παλατιού κατέληγαν στον περιορισμό στα Πριγκιπόννησα του Βοσπόρου ή στις μονές, καθώς ο μοναχικός βίος θα ήταν ισόβιος για αυτούς. Επιπλέον, η ποινή του εξανδραποδισμού ίσχυε για τους προδότες και τους λιποτάκτες.
Τέλος, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ακολούθησε το παράδειγμα της Ρώμης με την εφαρμογή σκληρών ποινικών μέτρων, κάτι το οποίο μετρίασε μέχρι ένα σημείο η παρουσία της χριστιανικής πίστεως που δεν επικροτούσε το θάνατο και τη βιαιότητα με σκοπό το σωφρονισμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Τρωϊάνος Σπ., Έγκλημα και τιμωρία στο Βυζάντιο, Εκδόσεις Ιδρύματος Γουλανδρή Χορν Αθήνα 2001
- Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της βυζαντινής αυτοκρατορίας 324-1204 Κράτος-Διοίκηση-Οικονομία-Κοινωνία, Εκδόσεις Αθηνά 2004
- J.Macrides, Κinship and Justice in Byzantium, 11th-15th Centuries, Variorum Collected Studies 1999
- Από την ιστοσελίδα Historical Quest, στο «Ποινές και επιρροές στο Βυζάντιο», Διαθέσιμο εδώ
