Του Πέτρου – Ορέστη Κατσούλα,
Η 27η Ιανουαρίου καθιερώθηκε διεθνώς ως Ημέρα Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, με ψήφισμα των Ηνωμένων Εθνών το 2005, εξήντα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ημερομηνία αυτή επελέγη εις ανάμνηση της 27ης Ιανουαρίου 1945, όταν ο σοβιετικός στρατός έφθασε στο μεγαλύτερο ναζιστικό κολαστήριο, το στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου της Πολωνίας, σηματοδοτώντας το τέλος του Ολοκαυτώματος – όρος που συμπεριληπτικά δηλώνει τη δολοφονία σχεδόν έξι εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης από τους Ναζί. Η ιστορική ιδιαιτερότητα της γενοκτονίας των Εβραίων έγκειται στην πρωτοφανή, για τα παγκόσμια δεδομένα, δίωξή τους σε ολόκληρη την κατεχόμενη από τη Χιτλερική Γερμανία Ευρώπη για να εντοπισθούν, να εκτελεστούν ή να εκτοπιστούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, με μοναδικό σκοπό τη δολοφονία τους.
Η λέξη «Ολοκαύτωμα» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «ολόκαυστον», που σημαίνει «πλήρως καμένη προσφορά θυσίας» σε θεό. Στα εβραϊκά έχει υιοθετηθεί ο όρος “Shoah”, βιβλική λέξη που σημαίνει όλεθρος, καταστροφή. Η διερεύνηση των πνευματικών, κοινωνικών και πολιτιστικών διεργασιών που εκδηλώθηκαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τις αρχές του 20ού αιώνα και άνοιξαν τον δρόμο για την ολοκληρωμένη και συστηματική μαζική δολοφονία των Εβραίων στην Ευρώπη -αυτήν που ιθύνοντες του ναζισμού κωδικοποιούν με την ονομασία «Τελική Λύση»- εδώ και δεκαετίες απασχόλησε και απασχολεί τη διεθνή έρευνα και βιβλιογραφία. Πρόκειται για ένα εγχείρημα που υπαγορεύτηκε από την ιδεολογία περί υπεροχής της άριας φυλής και εκτελέστηκε μεθοδικά από τους ναζί με τη βοήθεια της πολιτικής γραφειοκρατίας, της γερμανικής πολεμικής μηχανής, αλλά και με τη συνενοχή, τη συναίνεση ή την αδιαφορία «παρατηρητών» τόσο στην ίδια τη Γερμανία όσο και σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη.
Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το Ολοκαύτωμα ως ένα μοναδικό ιστορικό γεγονός ασύλληπτης φρικαλεότητας «έκλεψε για πάντα την αθωότητα του δυτικού πολιτισμού». Οι Γερμανοί κοινωνιολόγοι Χορκχάιμερ και Αντόρνο (Max Horkheimer, Theodor W. Adorno) συνδέουν το ολοκαύτωμα με τη σκοτεινή και δεσποτική όψη του διαφωτισμού. Όπως επεσήμαναν οι δύο κορυφαίοι θεωρητικοί της σχολής της Φρανκφούρτης, η εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης έδειξε ότι ο λόγος της επιστήμης μπορεί να μετατραπεί σε έναν λόγο που διατηρεί την αποτελεσματικότητά του ως προς τις μεθόδους του, έχει όμως χάσει εντελώς τον ηθικό του χαρακτήρα.
Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 60 χρόνια από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εγκαινιάστηκε στις 10 Μαΐου του 2005 ένα ξεχωριστό μνημείο για το ολοκαύτωμα. Αυτό δεν ανεγέρθηκε σε κάποια χώρα από αυτές που υπέστησαν τη βαρβαρότητα της κατοχής από τις Δυνάμεις του Άξονα, αλλά στην ίδια την πρωτεύουσα της σημερινής ενωμένης Γερμανίας, την άλλοτε πρωτεύουσα του ναζιστικού Ράιχ – οι ιθύνοντες του οποίου για 10 χρόνια (από το 1933-34 έως το 1945) σχεδίασαν, προγραμμάτισαν και υλοποίησαν την ολοκληρωτική εξόντωση των Εβραίων κατοίκων της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Το Μνημείο του Ολοκαυτώματος (Holocaust-Mahnmal), που καλύπτει μία έκταση 19 χιλιάδων τετραγωνικών, βρίσκεται απέναντι από το Ράιχσταγκ (Γερμανικό Κοινοβούλιο) και πολύ κοντά στην Πύλη του Βρανδεμβούργου στο κέντρο του Βερολίνου. Στα εγκαίνια, που έλαβαν χώρα υπό δρακόντεια μέτρα ασφαλείας, είχαν παραστεί η πολιτική ηγεσία της Γερμανίας, η ηγεσία του κεντρικού εβραϊκού συμβουλίου, εκπρόσωποι της πολιτικής ηγεσίας του κράτους του Ισραήλ και περισσότερες από χίλιες διεθνείς προσωπικότητες αλλά και επιζώντες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το μνημείο απαρτίζεται από διακριτούς χώρους μνήμης με διαφορετικές θεματικές ενότητες που αναδεικνύουν τις επιμέρους πτυχές της μεγάλης αυτής της θηριωδίας, που στιγμάτισε για πάντα τον δυτικό πολιτισμό.
Στον Χώρο των Ονομάτων (Raum der Namen) ακούγονται τα ονόματα και οι σύντομες βιογραφίες δολοφονημένων και αγνοούμενων Εβραίων από όλη την Ευρώπη, ενώ ταυτόχρονα προβάλλονται στους τέσσερεις τοίχους το όνομα και οι ημερομηνίες γεννήσεως και θανάτου του κάθε θύματος. Είναι αντιπροσωπευτικό για το τρομακτικό μέγεθος της τραγωδίας ότι η ανάγνωση των ονομάτων και των βιογραφιών όλων των θυμάτων διήρκεσε συνολικά περίπου 7 χρόνια. Για την Ελλάδα γίνεται αναφορά σε 59.200 θύματα.
Στον Χώρο των Τόπων (Raum der Orte) ο επισκέπτης ενημερώνεται για τη γεωγραφική διάσταση του εγκλήματος κατά των Εβραίων σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μέσω φωτογραφικού και κινηματογραφικού υλικού παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά 200 τοποθεσίες (στρατόπεδα συγκέντρωσης, τόποι μαζικών εκτελέσεων, γκέτο, πορείες θανάτου κ.ά.) όπου έλαβε χώρα η εξόντωση των Εβραίων, αλλά και άλλων θυμάτων του ναζισμού.
Σε διπλανές αίθουσες ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα, με τη βοήθεια διαφόρων οπτικοακουστικών μέσων, να ενημερωθεί για την κατάσταση των διαφόρων μνημείων σήμερα ανά την Ευρώπη που σχετίζονται με το ολοκαύτωμα καθώς και για τα υπάρχοντα σχετικά ερευνητικά ιδρύματα, ενώ λίγο πριν την έξοδο του κέντρου πληροφόρησης σε ειδικό terminal μπορεί να έχει πρόσβαση σε όλες τις δημόσιες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που συνόδευσαν τη δημιουργία του μνημείου.
Στον Χώρο των Οικογενειών (Raum der Familien) παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά η ζωή και η τύχη 15 εβραϊκών οικογενειών στην Ευρώπη, με φωτογραφίες και διάφορα προσωπικά ντοκουμέντα να εξιστορούν τον διωγμό, τη διάλυση και την εξόντωσή τους. Οι οικογενειακές αυτές ιστορίες αναδεικνύουν ένα κοινωνικό μωσαϊκό των Εβραίων της Ευρώπης, πριν το Ολοκαύτωμα αποτελέσει μεγάλη απώλεια για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ανάμεσα στις 15 αντιπροσωπευτικές εβραϊκές οικογένειες από διάφορες περιοχές της Ευρώπης βρίσκεται και μια ελληνική. Πρόκειται για μια οικογένεια Ρωμανιωτών Εβραίων από τα Ιωάννινα, τη δεύτερη -μετά τη Θεσσαλονίκη- κοιτίδα του εβραϊκού στοιχείου στον ελλαδικό χώρο. Η παρουσίαση βασίστηκε κυρίως στο βιβλίο της Γιαννιώτισσας Εβραίας Ευτυχίας Νάχμαν με τίτλο: Γιάννενα – Ταξίδι στο παρελθόν, (εκδ. Talos, 1996), η οποία κατάφερε με την οικογένειά της να επιζήσει από τον διωγμό, καθώς φιλοξενήθηκε σε φιλικές οικογένειες στην Αθήνα, έχοντας προμηθευτεί πλαστά δελτία ταυτότητας με Χριστιανικά ονόματα. Μετά από περίπου 50 χρόνια αποτύπωσε τις αναμνήσεις από την οικογενειακή της ζωή, τις καθημερινές συνήθειες και τον πολιτισμό των Εβραίων των Ιωαννίνων και την τραγική ιστορία της γιαννιώτικης εβραϊκής κοινότητας – η οποία σχεδόν στο σύνολό της εντοπίστηκε και εξοντώθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του θανάτου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η αρχιτεκτονική του μνημείου διαφοροποιείται σημαντικά από τη συνήθη μνημειακή αισθητική. Μεταξύ των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του είναι το γεγονός ότι δεν διαθέτει συγκεκριμένη είσοδο η έξοδο. Ο επισκέπτης αφήνεται να περιπλανηθεί μόνος του στους στενούς διαδρόμους που σχηματίζονται ανάμεσα στις στήλες, οι οποίοι είναι προσβάσιμοι από οποιοδήποτε σημείο του μνημείου. Όπως είχε δηλώσει κατά την τελετή των εγκαινίων ο τότε πρόεδρος του Γερμανικού Κοινοβουλίου Wolfgang Thierse, «το μνημείο αποτελεί έναν δομικό συμβολισμό για το αδιανόητο του εγκλήματος του ολοκαυτώματος, καταφέρνει τη δημιουργία μιας αισθησιακής και συναισθηματικής αντίληψης της απομόνωσης, της καταπίεσης, της απειλής». Με τις 2.711 τσιμεντένιες στήλες παρατεταγμένες σε μία τεράστια έκταση το μνημείο-έργο του διάσημου αρχιτέκτονα Peter Eisenman δημιουργεί στον επισκέπτη την εντύπωση ενός απέραντου νεκροταφείου ή, όπως έχει αναφερθεί χαρακτηριστικά, παρατηρώντας το από κάποιο ψηλότερο απομακρυσμένο σημείο, «ενός καλλιεργημένου χωραφιού με στάχυα που κυματίζουν από τον άνεμο».
Το Μνημείο του Ολοκαυτώματος δέχτηκε, όμως, και επικρίσεις. Κυρίως επικρίθηκε ότι ήταν πολύ αφηρημένο και δεν παρουσίαζε ιστορικές πληροφορίες σχετικά με τη ναζιστική εκστρατεία εναντίον των Εβραίων. Κάποιοι σχολίασαν ότι το μνημείο έμοιαζε με ένα τεράστιο πεδίο από ανώνυμες ταφόπλακες που συμβόλιζαν τη φρίκη των ναζιστικών στρατοπέδων θανάτου. Ανάμεσα στις διαφωνίες που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της κατασκευής του ήταν κατά πόσο θα ήταν σωστό να συμμετέχει στο έργο η γερμανική εταιρεία DEGUSSA, που παρασκεύαζε το αέριο του θανάτου Zyklon B για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Σε κάθε περίπτωση, η ύπαρξη ενός τέτοιου μνημείου στην πρωτεύουσα της σημερινής Γερμανίας, αλλά και του ναζιστικού τρίτου Ράιχ, που σχεδίασε, οργάνωσε και υλοποίησε το ολοκαύτωμα, εμπεριέχει ύψιστο συμβολισμό, που υλοποιεί και οριοθετεί στον τόπο και στον χρόνο το δίδαγμα της ιστορικής μνήμης, το οποίο αποκρυσταλλώνεται εύγλωττα στη φράση: «ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πογκρόμ | Εγκυκλοπαίδεια Ολοκαυτώματος, ushmm.org, διαθέσιμο εδώ
- Ολοκαύτωμα: Πώς ήταν ανθρωπίνως δυνατόν;, Αυγή (avgi.gr), διαθέσιμο εδώ
- Δολοφονίες με αέρια | Εγκυκλοπαίδεια Ολοκαυτώματος, ushmm.org, διαθέσιμο εδώ
- Γιώργος Μ. Βραζιτούλης, Ιχνηλατώντας την Ιστορία. Το Μνημείο του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο και οι Έλληνες Εβραίοι, περιοδικό Εξάντας του Βερολίνου, τχ. 2, Δεκέμβριος 2005, (αναδημοσίευση σε ηλεκτρονική μορφή).
- Hannah Arendt, Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, εκδ. Νησίδες, Αθήνα 2009
