Της Ιωάννας Λυμιώτη,
Τι μας έρχεται στο μυαλό εν έτει 2021, όταν ακούμε τις έννοιες ισοτιμία, αλληλοσεβασμός, κοινά δικαιώματα φύλων; Οι περισσότεροι θα απαντήσουν, ότι πρόκειται για έννοιες αυτονόητες και κατοχυρωμένες στην πλειονότητα, τουλάχιστον, των σύγχρονων κρατών. Η πραγματικότητα, όμως, όχι μόνο διαψεύδει τη διαδεδομένη αυτή αντίληψη, αλλά και υπογραμμίζει καθημερινά τις ανισότητες, που επικρατούν ανάμεσα στα δύο φύλα.
Όταν ακούμε τη φράση «ανισότητα φύλων», το μυαλό μας πάει αυτόματα στη θέση της γυναίκας, που μόλις τον τελευταίο αιώνα κατόρθωσε μέσα από αγώνες να κατακτήσει τη συνταγματικά, έστω, κατοχυρωμένη ισότητα. Όταν αναφερόμαστε, όμως, σε έμφυλους ρόλους, δεν πρέπει να εστιάζουμε αποκλειστικά στη γυναίκα. Με τον όρο «ρόλοι φύλου» (”gender norms”) εννοούμε τις προσδοκίες και απαιτήσεις της κοινωνίας από το άτομο που συνδέονται αποκλειστικά με την ταυτότητα του φύλου του και εκδηλώνονται με τη μορφή στερεοτύπων, που προωθούν κι επιτάσσουν συγκεκριμένες συμπεριφορές για το κάθε φύλο. Για παράδειγμα, τα αγόρια δεν πρέπει να κλαίνε ή τα κορίτσια οφείλουν να προσέχουν την εμφάνισή τους. Και καθώς πολλοί σκεπτικιστές θα σπεύσουν να τονίσουν ότι η διαφορετική αντιμετώπιση των δυο φύλων από την κοινωνία οφείλεται στις βιολογικές τους διαφοροποιήσεις, πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι κοινωνικοί ρόλοι δεν συνδέονται με εκ γενετής χαρακτηριστικά του κάθε φύλου, αλλά με ανυπόστατες επιστημονικά στερεοτυπικές αντιλήψεις. Πρόκειται, λοιπόν, για μια κατανομή ρόλων, η οποία δεν στηρίζεται σε βιολογικές βάσεις, αλλά σε κοινωνικές πεποιθήσεις. Η επίκληση βιολογικών διαφοροποιήσεων απλώς νομιμοποιεί και διαιωνίζει τον κύκλο των διακρίσεων.
Η κατανομή αυτή κοινωνικών ρόλων συνιστά αναμφισβήτητα ένα διαχρονικά παθογενές φαινόμενο, που, ακόμα και στη σημερινή κοινωνία, παραμένει αμετάβλητο. Κι αυτό γιατί είναι βαθιά ριζωμένο στις αντιλήψεις των ανθρώπων κι αναπαράγεται από γενιά σε γενιά μέσω της ανατροφής των παιδιών -συχνά μάλιστα- ασυνείδητα. Οι τρόποι μετάδοσης στερεοτυπικών μηνυμάτων ποικίλλουν. Από τη μια πλευρά, υπάρχουν οι λεκτικοί τρόποι, στους οποίους εντάσσονται συμβουλές, όπως: «είσαι αγόρι και πρέπει να προστατεύεις τα κορίτσια», «εσύ είσαι κορίτσι, δεν ακούγεται ωραίο να βρίζεις», «δεν αρέσει στους άντρες να είσαι τόσο αυταρχική», «δεν αρέσει στις γυναίκες να είσαι τόσο ευαίσθητος», καθώς και η χρήση της ταυτότητας του φύλου, με στόχο την προσβολή του άλλου, όπως: «χτυπάς σαν κορίτσι», «κλαις σαν γυναίκα», «βρίζεις σαν άντρας».
Ακόμα σημαντικότεροι, όμως, αποδεικνύονται οι εξωλεκτικοί τρόποι, όπως η ανάθεση διαφορετικών υποχρεώσεων και η αναγνώριση διαφορετικών δικαιωμάτων σε παιδιά, ανάλογα με το φύλο τους. Για παράδειγμα, το κορίτσι θα στρώσει το τραπέζι ή θα βοηθήσει με τις δουλειές στο σπίτι, στο αγόρι απαγορεύεται να παίζει με τα «κοριτσίστικα» παιχνίδια της αδελφής του, το κορίτσι δεν πρέπει να διατηρεί σχέσεις με πολλά αγόρια, ενώ, από την άλλη, το αγόρι επιβάλλεται από νεαρή ηλικία να ενδιαφέρεται για τις κοπέλες. Ένας ακόμη τρόπος μετάδοσης -ίσως ο πιο άμεσος- είναι τα πρότυπα συμπεριφοράς. Αν το παιδί μεγαλώνει σε μια οικογένεια που επικρατούν οι «παραδοσιακοί», ξεπερασμένοι, θα λέγαμε σήμερα, ρόλοι, είναι λογικό αυτοί να το σημαδεύσουν. Για παράδειγμα, βλέποντας καθημερινά τη μητέρα του ως μια γυναίκα παθητική χωρίς λόγο σε σημαντικά ζητήματα ή τον πατέρα του ως μια υπερβολικά αυστηρή κι απόμακρη φιγούρα, θα υιοθετήσει μελλοντικά παρόμοιες συμπεριφορές. Σε κάθε περίπτωση, οι ανισότητες, που βιώνονται στο οικογενειακό περιβάλλον, εσωτερικεύονται από το παιδί και το συνοδεύουν στην πορεία της ζωής του.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα από τα έμφυλα στερεότυπα, στα οποία εκτίθενται τα παιδιά από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής τους. Φυσικά, όσο προχωράει η κοινωνικοποίησή τους, τόσο πολλαπλασιάζονται τα μηνύματα και οι φορείς τους. Η επιρροή των στερεοτύπων αυτών στην προσωπικότητα των ατόμων είναι αναμφισβήτητη. Οι ρόλοι που επιβάλλονται από την κοινωνία στα δυο φύλα συνιστούν εμπόδιο στην ανάπτυξή τους, καθώς συχνά έρχονται σε αντίθεση με τις ανάγκες, αλλά και τα ατομικά χαρακτηριστικά τους. Η καταπίεση αυτή αρχίζει από μικρή ηλικία (π.χ. ένα παιδί δεν μπορεί να ντυθεί όπως επιθυμεί, αν το ντύσιμο δεν συνάδει με το φύλο του), αλλά και συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου, κλιμακώνεται, μάλιστα, σε μετέπειτα στάδια, δεσμεύοντας τα δυο φύλα σε κρίσιμες για τη ζωή τους αποφάσεις, όπως, για παράδειγμα, όταν μια γυναίκα νιώθει την υποχρέωση να κάνει παιδιά ή ένας άντρας πρέπει να έχει πολλές ερωτικές συντρόφους.
Στο πλαίσιο μιας κοινωνίας, που ανοίγεται, που ακούει, που αποδέχεται το διαφορετικό, είναι πια καιρός να σπάσουμε τα στερεότυπα και να ξεπεράσουμε τους έμφυλους ρόλους. Πώς; Αφενός προσπαθώντας να απαλλαγούμε οι ίδιοι από αντιλήψεις που μας δεσμεύουν και μας ωθούν στην κατηγοριοποίηση ανθρώπων και ιδιοτήτων. Αφετέρου με το να είμαστε πολύ προσεκτικοί με τα μηνύματα, που μεταδίδουμε, ιδιαίτερα σε παιδιά. Κάτι που στα αυτιά μας ακούγεται εντελώς αθώο και καλοπροαίρετο είναι πιθανόν να μπερδέψει, αλλά και να στιγματίσει ένα παιδί. Πρόκειται για μία από τις περιπτώσεις που η πολιτική ορθότητα λειτουργεί προστατευτικά αποτρέποντας παρεξηγήσεις και παρανοήσεις μηνυμάτων.
Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα θελήσουμε να συμβουλεύσουμε ένα παιδί να συμπεριφέρεται όπως αρμόζει στο φύλο του, ας το προτρέψουμε, αντί αυτού, να εκφράζεται όπως ταιριάζει στη δική του ατομική προσωπικότητα, βάζοντας τέλος στη διαιώνιση των έμφυλων στερεοτύπων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Multiple Dimensions of Gender Stereotypes: A Current Look at Men’s and Women’s Characterirazations of Others and Themselves, internal-journal.frontiersin.org, διαθέσιμο εδώ
- Gender Stereotyping, www.ohchr.org, διαθέσιμο εδώ
- Μήπως τα έμφυλα στερεότυπα καταστρέφουν το μέλλον των παιδιών μας;, www.talcmag.gr, διαθέσιμο εδώ
