Της Κατερίνας Κάκου,
Σήμερα το ημερολόγιο δείχνει 1/4, μόλις μπήκε ο μήνας Απρίλιος, ο τέταρτος μήνας του έτους. Αρχικά, ήταν ο δεύτερος μήνας του δεκάμηνου Ρωμαϊκού ημερολογίου με την ονομασία «Aprilis» και πήρε το όνομά του από το λατινικό ρήμα “aperire”, που σημαίνει «ανοίγω», γιατί το μήνα αυτό «ανοίγουν», ανθίζουν τα λουλούδια και ολόκληρη η χλωρίδα του τόπου μας. Ο Απρίλιος είναι ο μήνας των λουλουδιών, της άνοιξης και της γονιμότητας, ενώ η βροχή του θεωρείται από τους γεωργούς πολύ ευεργετική. Παλαιότερα, στη Θράκη, το βρόχινο νερό της πρώτης μέρας του Απριλίου θεωρούνταν ότι είχε θεραπευτικές ιδιότητες και για αυτόν το λόγο, το έδιναν στους αρρώστους. Το πιο σημαντικό έθιμο το οποίο, όμως, αποτελεί παράλληλα και σημαντικό ετήσιο γεγονός το μήνα Απρίλιο είναι η λεγόμενη Πρωταπριλιά, δηλαδή η ημέρα των αθώων ψεμάτων, τα οποία έχουν ως σκοπό μια προσωρινή παραπλάνηση του συνομιλητή του πλανήσαντος, μια παραποίηση της πραγματικής κατάστασης δηλαδή, με ύστατο σκοπό να ξεγελαστεί το θύμα. Παρόλο που η Πρωταπριλιά είναι η μέρα κατά την οποία τα ψέματα και οι φάρσες δικαιολογούνται, καθώς αποτελούν μια παιγνιώδη στα πλαίσια του ανθρώπινου συμπεριφορά, πολλοί είναι εκείνοι που κάθε χρόνο «την πατάνε» και χωνεύουν αμάσητα οποιαδήποτε ιστορία βγαλμένη από τη φαντασία του εκάστοτε συνομιλητή. Πρωταγωνιστές της ημέρας αυτής κάθε χρόνο είναι τα μικρής ηλικίας παιδιά, τα οποία εναγωνιωδώς προετοιμάζουν τις μικρές τους φάρσες, οι οποίες λαμβάνουν χώρα συνήθως ενώπιον τόσο του στενού οικογενειακού τους κύκλου όσο και του σχολικού κύκλου.
Η προέλευσή του ως άνω εθίμου αποτελεί διχαστικό γεγονός. Οι μελετητές, ιστορικοί και λαογράφοι έρχονται σε διαφωνία για το πότε και ποιοι καθιέρωσαν τα πρωταπριλιάτικα ψέματα, καθώς και για τη μετέπειτα διαμόρφωση του εθίμου κι έτσι οι εκδοχές είναι τρεις:
Η γαλλική πρωτοχρονιά
Η πιο διαδεδομένη εκδοχή για την καθιέρωση της Πρωτοχρονιάς μας πάει αρκετά πίσω στο 16ο αιώνα, στη Γαλλία. Έως το 1564, οι Γάλλοι γιόρταζαν την πρωτοχρονιά κάθε 1η του Απρίλη, ώστε να συμπλέει με το Πάσχα, αλλά και παράλληλα να ταυτίζεται με την εποχή της αναγέννησης της φύσης, την άνοιξη. Εκείνη τη χρονιά, το 1564, ο βασιλιάς Κάρολος Θ’ μετέθεσε την αρχή του έτους από την 1η Απριλίου στην 1η Ιανουαρίου, για να συμβαδίζει η χώρα του ημερολογιακά με τις άλλες χώρες. Πολλοί αδυνατούσαν να δεχτούν αυτή την αλλαγή, καθώς αποτελούσε χρόνιο κοινωνικό κατεστημένο και συνέχισαν να κάνουν πρωτοχρονιά τον Απρίλιο, όπως είχαν εξάλλου συνηθίσει. Οι υπόλοιποι άρχισαν να τους κοροϊδεύουν, να τους κάνουν πλάκες και να τους στέλνουν ψεύτικα δώρα και έτσι η 1η Απριλίου, από πρωτοχρονιά, μετατράπηκε σε ημέρα παραπλάνησης και φάρσας.
Τα ψέματα των ψαράδων
Η δεύτερη εκδοχή σχετίζεται με τους Κέλτες ψαράδες, οι οποίοι ξεκινούσαν τη θερινή περίοδο του ψαρέματός τους την πρώτη του Απρίλη, όταν ο χειμώνας είχε πλέον τελειώσει και ο καιρός άρχιζε να καλυτερεύει, δημιουργώντας ευνοϊκές για αυτούς συνθήκες για γεμάτες ψαριές. Οι πραγματικές περιστάσεις, όμως, τις περισσότερες φορές δεν ήταν ιδανικές και η ψαριά ήταν ελάχιστη έως και ανύπαρκτη. Οι ψαράδες για να μη ντροπιαστούν ενώπιον του ευρύτερου κοινωνικού τους κύκλου έλεγαν διάφορα ψέματα και φανταστικές ιστορίες που δικαιολογούσαν την αποτυχία τους και έτσι η 1η του Απρίλη ταυτίστηκε στενά με το ψέμα και την υπερβολή.
Οι γελωτοποιοί βασιλιάδες
Υπάρχει και μια τρίτη εκδοχή που προέρχεται από την εποχή του Βυζαντίου και δη την περίοδο της βασιλείας του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Μια ομάδα γελωτοποιών του βασιλιά προέβη σε μια τολμηρή δήλωση, ισχυριζόμενοι ότι θα μπορούσαν να κυβερνήσουν καλύτερα από τον ίδιο το βασιλιά Κωνσταντίνο. Ο βασιλιάς, όταν του γνωστοποιήθηκε αυτή η δήλωση, τη βρήκε ιδιαίτερα διασκεδαστική και έτσι προκάλεσε έναν από τους παρευρισκόμενους γελωτοποιούς, τον Κούγκελ, να πάρει τη θέση του, του βασιλιά δηλαδή, για μια ημέρα. Ο Κούγκελ, έχοντας αναλάβει το αξίωμα προσωρινώς την ημέρα της διακυβέρνησής του, επέβαλε νόμο, σύμφωνα με τον οποίο, η 1η Απριλίου καθιερωνόταν ως ημέρα αφιερωμένη στο γελοίο και το υπερβολικό, γεγονός που μάλιστα δημοσιεύτηκε από το Assosiated Press το 1983 παραπλανώντας έτσι πολύ κόσμο, ο οποίος πίστεψε την ιστορία μέχρι να αποκαλυφθεί ότι επρόκειτο για φάρσα του Μπόσκιν, θύμα της οποίας είχε πέσει και το ίδιο το πρακτορείο.
Η πρωταπριλιά στην Ελλάδα
Το έθιμο της πρωταπριλιάς δεν άργησε να έρθει και στη χώρα μας. Όπως συμβαίνει με πολλά ευρωπαϊκά έθιμα που ενστερνίζεται η ελληνική κοινωνία με το πέρασμα των χρόνων, το ίδιο έγινε και με τα πρωταπριλιάτικα -καλοπροαίρετα- ψέματα. Το έθιμο πρέπει να διαμορφώθηκε την εποχή των Σταυροφοριών. Όπως υποστηρίζει ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας, η συνήθεια να λέει κάποιος ψέματα, αποτελεί συνήθη μηχανισμό στην προσπάθεια εξασφάλισης της επιτυχίας μιας μαγικής ενέργειας ή ενός δύσκολου έργου, βάσει της αντίληψης ότι η ψευδολογία ξεγελά και εμποδίζει τις βλαπτικές δυνάμεις. Κρατούσα είναι, άλλωστε, η αντίληψη ότι εκείνος που θα σκαρώσει μια επιτυχημένη φάρσα θα είναι τυχερός για τον υπόλοιπο χρόνο, ενώ, αντίθετα, όποιος πέσει θύμα, θα συνοδεύεται από γρουσουζιά. Κατά μια ελαφρώς διαφορετική άποψη και σύμφωνα, μάλιστα, με το λαογράφο Δημήτριο Λουκάτο το ψέμα της Πρωταπριλιάς είναι «ένα σκόπιμο ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων που θα εμπόδιζαν την αγροτική παραγωγή».
Γιατί κρατεί ένα φαινομενικά αντίθετο με την κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά έθιμο μέχρι σήμερα;
Το ως άνω ερώτημα είναι εκ πρώτης όψεως εύλογο. Στο κοινωνικό γίγνεσθαι κυριαρχεί ως αποδεκτή συμπεριφορά αυτή που είναι απαλλαγμένη από παραποιήσεις της αλήθειας, ψέματα κ.α. Παρα ταύτα, ο άνθρωπος την ημέρα της Πρωταπριλιάς αναπαράγει το ψέμα. Δικαιολογητική βάση σε αυτήν τη συμπεριφορά είναι η ίδια του η φύση, το αίσθημα της διατάραξης των κοινωνικών στερεοτύπων. Λέγοντας μικροψέματα και κάνοντας μικροφάρσες, με αποτέλεσμα την παραπλάνηση του συνομιλητή, το άτομο γεμίζει με το αίσθημα της αυτοπεποίθησης με την έννοια ότι με τις δικές του δυνάμεις και τη δική του προσωπική δήλωση κατάφερε να παραπλανήσει το συνάνθρωπό του ως προς την ύπαρξη ή μη μιας πραγματικής κατάστασης. Πολλοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν πως η ανθρώπινη συμπεριφορά εμπεριέχει έμφυτα το στοιχείο της αντίθεσης στο κοινωνικοπολιτικό status quo, καθώς ούτως ή άλλως ο άνθρωπος εν αρχήν ήν ελεύθερος, αποδεσμευμένος από κοινωνικές -πόσο μάλλον νομικές- υποχρεώσεις. Το έθιμο της πρωταπριλιάς αν και διαδεδομένο σε μικρές ηλικίες, δεν παύει να είναι μια ανάσα στο συνεχώς πιεστικό καθημερινό ανθρώπινο βίο, μια κατά κάποιο τρόπο ημέρα ελευθερίας από την άποψη ότι τη μέρα αυτή το ψέμα είναι ένα αστείο, μια, θα μπορούσαμε να πούμε, στα πλαίσια του φυσιολογικού επιτρεπόμενη συμπεριφορά, απαλλαγμένη από ενδεχομένως κοινωνικές και σε κάποιες περιπτώσεις νομικές μομφές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πρωταπριλιά σήμερα: Πώς καθιερώθηκε το έθιμο του ψέματος, tanea.gr, διαθέσιμο εδώ
- Πρωταπριλιά: Γιατί λέμε ψέματα για πλάκα; Πώς βγήκε το έθιμο, ethnos.gr, διαθέσιμο εδώ
