Του Γιώργου Κυριακού,
Η νεοελληνική ιστοριογραφία καταδεικνύει, ότι το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821 ήρθε μέσα από μια περίοδο «μεγαλειώδους» ανάπτυξης, τόσο σε πνευματικό, όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Από τη μία, οι ιδέες του διαφωτισμού οδηγούσαν το Γένος, όλο και περισσότερο, προς την απαίτηση για ελευθερία και την διαβίωση κάτω από αξιοπρεπείς συνθήκες. Μια απαίτηση που είχε ριζωθεί πλάι στη μακρόχρονη αγανάκτηση και κόπωση των υπόδουλων Ελλήνων, μα που, αν εξαιρέσουμε ορισμένες μόνο εκφράσεις της, με το ξέσπασμα σποραδικά μικρών εξεγέρσεων, τελικά δεν μπόρεσε να αλλάξει κάτι.
Από την άλλη πλευρά, σχετικά με το οικονομικό σκέλος, η επανάσταση του ’21 παρουσιάστηκε σαν να έρχεται ύστερα από μια περίοδο εύφορης οικονομικής δραστηριότητας. Η περίοδος αυτή πράγματι υπήρξε, όμως περιορίστηκε κυρίως στα τέλη του 18ου αιώνα. Από τις αρχές του 19ου ως το ξέσπασμα της επανάστασης σημειώθηκε στον ελλαδικό χώρο μια οικονομική κρίση άνευ προηγουμένου, που ξεκίνησε από τον κλάδο της νηματουργίας το 1803 και κορυφώθηκε, όταν ο κλάδος είχε συρρικνωθεί δραματικά το 1811, λόγω των ανταγωνιστικότερων προϊόντων που εξήγαγε η Αγγλία.
Η γενικότερη ύφεση κορυφώθηκε στο διάστημα 1811-1815. Αυτή τη φορά εξαιτίας της μείωσης του όγκου των εμπορικών συναλλαγών, των δρομολογίων των πλοίων και της αναγκαστικής «διαθεσιμότητάς» τους στα λιμάνια της εποχής. Η επώδυνη αυτή ροή δημιουργήθηκε αφενός, λόγω της μείωσης της βιοτεχνικής παραγωγής και άρα της μείωσης της ανάγκης πλοίων για εξαγωγές, όσο και από το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων, που έκαναν τους Έλληνες πλοιοκτήτες να χάσουν το προνόμιο του να κυριαρχούν στο εμπόριο της νοτιοανατολικής Μεσογείου ως τον Εύξεινο Πόντο.
Η κρίση ταρακούνησε συθέμελα την υπομονή και τις αντοχές των υπόδουλων Ελλήνων και δεν αποκλείεται να ήταν αυτή που οδήγησε στο ξέσπασμα της επανάστασης. Να σημειωθεί πως, ιστορικά, δεν έχει αποδειχθεί μια γραμμική συσχέτιση μεταξύ των δύο, κρίσης και επανάστασης. Παρ’ όλα αυτά, το γεγονός ότι πριν τον ξεσηκωμό συνέβη μια πλήρης οικονομική εξαθλίωση των ραγιάδων, σε συνδυασμό με άλλες συμπτώσεις που έχουν καταγραφεί, ίσως αποτελούν μια καλή απόδειξη της προηγούμενης σχέσης. Μια από τις συμπτώσεις είναι ότι τα περισσότερα μέλη της Φιλικής Εταιρείας προέρχονταν από τον κλάδο των εμπόρων. Και είδαμε πόσο πολύ ζημιώθηκε ο κλάδος αυτός από την κρίση που έλαβε χώρα.
Γενικά, δε γνωρίζουμε ακριβώς το τι συνέβη! Πάντως υπάρχουν βάσιμες υποψίες πως η κρίση ήταν καθοριστικής σημασίας για τον ξεσηκωμό του ’21 και όχι απλώς η σχετική οικονομική άνεση του περασμένου αιώνα και οι ιδέες του διαφωτισμού που οδήγησαν στον εθνική πάλη για ανεξαρτησία.
Τελικά, ξεσπάει η επανάσταση και πλούσιοι Έλληνες του εσωτερικού και του εξωτερικού σπεύδουν να συμβάλλουν στον αγώνα, δωρίζοντας μέρος των περιουσιών τους. Ωστόσο, μπροστά στις ανάγκες του αγώνα, τα ποσά αυτά ήταν αμελητέα. Έπρεπε να εξευρεθούν πόροι για την κάλυψη της χρηματοδότησης και επίσης, να δημιουργηθεί μια Αρχή για την καταγραφή και ανάλυση των εξόδων. Το τελευταίο συνέβη συστηματικά μόνο κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Καποδίστρια, δηλαδή από το 1828 και ύστερα. Οι λογαριασμοί εξόδων στα προηγούμενα χρόνια ήταν ελλιπέστατοι και άρα, δεν αποτελούν αξιόπιστο μέτρο. Το ίδιο ισχύει και για τα έσοδα.
Για τα τελευταία, όμως, έχουμε περισσότερες πληροφορίες, αν όχι για την ποσότητά τους, τουλάχιστον, σχετικά με την προέλευσή τους. Όπως είδαμε, οι γενναίες εισφορές των εύπορων Ελλήνων για την αρχική τροφοδοσία του αγώνα ήταν καθοριστικές. Ωστόσο, αξιοσημείωτη είναι και η προσπάθεια των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων να συμβάλουν στον αγώνα: προσπαθούσαν να αυτοσυντηρούνται, για να προσφέρουν το μεγαλύτερο μέρος του υστερήματος τους. Βέβαια, γίνεται αντιληπτό ότι αυτός ο τρόπος χρηματοδότησης του Αγώνα δε θα μπορούσε να υπάρχει μακροχρόνια, οπότε, δημιουργήθηκε η ανάγκη εξεύρεσης νέων πόρων.
Το ενδιαφέρον στράφηκε, αρχικά, προς τη φορολογία, αλλά τελικά το σχέδιο δεν λειτούργησε. Εκείνο που κυρίως θα φορολογούνταν ήταν το αγροτικό προϊόν, και ως συνέχεια της οθωμανικής πραγματικότητας, θα καταβάλλονταν σε είδος το ένα δέκατο της παραγωγής. Ωστόσο, η στρατολόγηση των καλλιεργητών δεν τους επέτρεπε να έχουν σταθερά εισοδήματα και άρα οι φόροι δεν καταβάλλονταν. Το μέτρο ήταν αναποτελεσματικό.
Ένας δεύτερος τρόπος οικονομικής στήριξης της επανάστασης ήταν οι δασμοί στις εισαγωγές και τις εξαγωγές, που ανέρχονταν στο 12% – όπως επί Τουρκοκρατίας. Υποστηρικτικά λειτούργησε και η υποχρεωτική πλέον οικονομική βοήθεια που θεσπίστηκε με την Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου (1822), ενώ μέχρι τότε η παροχή βοήθειας από τον λαό ήταν εθελούσια. Το ποσό δωρεάς ανήλθε στο ένα γρόσι ανά άτομο, ενώ από τους πλουσιότερους απαιτούταν υψηλότερα ποσά.
Τέλος, παραθέτουμε τα δύο εξωτερικά δάνεια που υπογράφτηκαν με την Αγγλία το 1824 και το 1825, αλλά πρέπει να γνωρίζουμε πως το χρηματικό κεφάλαιο που έφτασε στην Ελλάδα ήταν σαφώς μικρότερο από το συμφωνηθέν και πως ένα μέρος των χρημάτων που δεν ήρθαν, δαπανήθηκαν για την αγορά πολεμικού εξοπλισμού (κυρίως ναυτικού) από το εξωτερικό. Είναι γεγονός πως ο τελευταίος έφτασε στην Ελλάδα αρκετά καθυστερημένα και καθόλου ολοκληρωμένος. ‘Όμως, παρά τις άστοχες αυτές καταστάσεις, το γεγονός ότι υπογράφτηκαν τα δάνεια έδειχνε την εμπιστοσύνη των ξένων και την θετική στάση τους απέναντι στον Αγώνα.
Το οικονομικό μας παρελθόν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μας δίνει την ευκαιρία να προβληματιστούμε και να δούμε τί πήγε σωστά και τί λάθος. Η φράση «να μην επαναλάβουμε λάθη του παρελθόντος» μπορεί να έχει χρησιμοποιηθεί από πολλούς χώρους, και ιδίως την πολιτική σκηνή, τόσο που να ακούγεται τετριμμένη. Όμως, είναι η πλέον επιτακτική. Η επέτειος των διακοσίων χρόνων από την ελληνική επανάσταση που γιορτάζουμε είναι μια ιδιαίτερη ευκαιρία για στοχασμό: ατομικό αλλά κυρίως εθνικό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Β. Κρεμμύδας, ‘Η ελληνική κρίση στον ελλαδικό χώρο στις αρχές του 19ου αιώνα και οι επιπτώσεις της στην επανάσταση του 1821′ σε Συλλογικό έργο (1976), Μνήμων Τόμος Έκτος. Αθήνα: Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού.
- Β. Πατρώνης (2015), ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Οικονομία, κοινωνία και κράτος στην Ελλάδα (18ος-20ος αιώνας), Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα Κάλλιπος.
- Γ. Ζαβάκος, Σ. Ζαβάκος ‘Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης’ σε Συλλογικό Έργο (s. d.), Άγνωστες πτυχές της Επανάστασης του 1821. Αθήνα: Eκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ.
