Πώς το γερμανικό πρόβλημα οδήγησε στην ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης;

Του Οδυσσέα Βλαχονικολού,

Ως «γερμανικό πρόβλημα» μπορούμε να ορίσουμε την ηγεμονία των γερμανικών φύλων στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Πιο συγκεκριμένα, είναι αλήθεια πως η ένωση των γερμανικών φύλων υπήρξε η ηγεμονίδα δύναμη την περιοχή κατά τα περισσότερα χρόνια της μεσαιωνικής και νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας. Κατά τον 9^ο αιώνα, ο Καρλομάγνος, μετά την κατάρρευση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τις επιδρομές των γερμανικών φύλων (Γότθοι), σχημάτισε την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Heiliges Römisches Reich), η οποία θεωρήθηκε ως το 1^ο Ράιχ. Χαρακτηριστικό της αυτοκρατορίας ήταν η πολύ καλή οργάνωση και διοίκηση που πήγαζε από την πειθαρχία των Γερμανών. Μέχρι και τον 17^ο αιώνα, οι αυτοκράτορες ήταν, ουσιαστικά, οι βασικοί ηγέτες της ηπείρου, μέχρι την έναρξη του τριακονταετούς πολέμου.

Ο τριακονταετής πόλεμος, ο οποίος ήταν ουσιαστικά ένας εμφύλιος πόλεμος (εφόσον θεωρήσουμε την Ευρώπη ως μία ενιαία οντότητα), ξέσπασε το 1618 με αφορμή τις θρησκευτικές διαμάχες μεταξύ καθολικών και προτεσταντών. Ωστόσο βαθμιαία, εξελίχθηκε ως ένας πόλεμος για την καθολική πολιτική επικράτηση στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Αποτέλεσμα του πολέμου αυτού ήταν η μείωση του τότε ευρωπαϊκού πληθυσμού κατά το ήμισυ στις αγροτικές περιοχές και έως 30% στις αστικές. Μία τέτοια δραστική αλλαγή του οικονομικού, δημογραφικού και πολιτικού τοπίου οδήγησε σε μία συμφωνία η οποία και αποτέλεσε την απαρχή του σύγχρονου κρατικού συστήματος.

Η Συνθήκη της Βεστφαλίας, η οποία υπογράφηκε το 1648, λειτούργησε ως εφαλτήριο μιας νέας δυναμικής στην πολιτική σκηνή της κεντρικής Ευρώπης – δυναμική που εστίαζε στην αναγνώριση των δικαιωμάτων των κρατών και της κυριαρχίας τους, επιλύοντας παράλληλα τις λοιπές θρησκευτικές και εδαφικές διαμάχες. Μία τέτοια τροπή των πραγμάτων οδήγησε στην εθνική αφύπνιση και στην έκφανση της κατά τόπους εθνικής αυτοδιάθεσης. Η πρώτη χώρα που εμφάνισε τα πρώτα δείγματα της εθνικής αφύπνισης ήταν η Γαλλία μέσω της Γαλλικής Επανάστασης το 1789. Παιδί της Γαλλικής Επανάστασης υπήρξε ο νεαρός στρατιωτικός Ναπολέων Βοναπάρτης, ο οποίος οδήγησε στην ολική διάλυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με τους Ναπολεόντειους πολέμους το 1806.

Οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι ενίσχυσαν την εθνική ενοποίηση των Γερμανών. Η καταπίεση της Γερμανίας προκάλεσε έκρηξη πατριωτισμού, καθώς και μία δραστική συσπείρωση γύρω από την μοναρχία και τον στρατό υπό την αυτοκρατορία της Πρωσίας, εναντίον της Γαλλίας. Με τους απελευθερωτικούς αγώνες του 1813-1815, και αφού ο Ναπολέοντας περιορίστηκε μετά την μάχη του Βατερλό, σχηματίστηκε το κατάλληλο έδαφος για την Πρωσία ώστε να ηγηθεί της δημιουργίας του γερμανικού έθνους.

Ανταγωνίστρια της Πρωσίας για την ηγεσία της Ευρωπαϊκής ηπείρου εμφανίστηκε η Αυστρία, η οποία είχε το μειονέκτημα της ταύτισης της με τον καθολικισμό διότι οι Γερμανοί ήταν στην πλειοψηφία τους προτεστάντες, όπως και οι Πρώσοι. Παράλληλα, υπήρξε προσπάθεια για δημοκρατικό και κοινοβουλευτικό δρόμο της γερμανικής ενοποίησης, καθώς ξέσπασαν φιλελεύθερες εξεγέρσεις το 1848. Ωστόσο, δεν ευδοκίμησε το εγχείρημα καθώς ο βασιλιάς της Πρωσίας απέρριψε αυτήν την ιδέα για μία ενιαία Γερμανία.

Το 1862 άνοιξε ο δρόμος της Πρωσικής μιλιταριστικής απόλυτης μοναρχίας, με ηγέτη τον μεγαλογαιοκτήμονα (γερμ. Junker) Όττο φον Μπίσμαρκ. Ο Μπίσμαρκ κατάφερε να ηγηθεί της γερμανικής ενοποίησης με δύο πολέμους, αυτόν της Δανίας (1864) και αυτόν της Αυστρίας (1866). Αποκορύφωμα των συγκρούσεων αποτέλεσε ο πόλεμος εναντίον της Γαλλίας (1870), όπου ο Μπίσμαρκ συσπείρωσε όλα τα γερμανικά κράτη υπό την Πρωσία, σχηματίζοντας έτσι το 2^ο Γερμανικό Ράιχ (1871) στις Βερσαλλίες. Ξανά χαρακτηριστικό του Ράιχ ήταν η πολύ καλή οργάνωση και γραφειοκρατία των Πρώσων ώστε να καταφέρουν την ενοποίηση. Η ενοποίηση και η γερμανική συνείδηση ενισχύθηκαν με την δημιουργία ενός ενιαίου γερμανικού συστήματος υγείας το 1880, πετυχαίνοντας παράλληλα τον κατευνασμό της εργατικής τάξης.

Παράλληλα, αυτός ο εθνικισμός που είχε αρχίσει να εκτυλίσσεται καλλιεργούσε στην ουσία το έδαφος για την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η υλοποίηση της εθνικής συνείδησης απαιτούσε την δημιουργία ενός ισχυρού στρατού. Μετά το ξέσπασμα του αιματηρού πολέμου και την ήττα της Γερμανίας από τους Συμμάχους υπογράφηκε η -ταπεινωτική και συνάμα ισοπεδωτική για την ηττημένη Γερμανία- Συνθήκη των Βερσαλλιών. Η Γερμανική ανασυγκρότηση ήταν η αιτία εντάσεων μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας, με την πρώτη να προσπαθεί να βάλει τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης (Γερμανία του μεσοπολέμου) στο ζυγό μιας υποχρέωσης μαζικών επανορθώσεων, ενώ η δεύτερη δεν συμμεριζόταν τον γαλλικό «αντιγερμανισμό».

Τελικά, ακολουθήθηκε ο γαλλικός δρόμος, με αποκορύφωμα την αποστολή γαλλικών και βέλγικων στρατευμάτων το 1923 στο Ρουρ λόγω της προκλητικής -κατά τα λεγόμενα των δύο κρατών- παύσης των οφειλόμενων πληρωμών εκ μέρους της Γερμανίας. Αποτέλεσμα αυτής της κίνησης ήταν να εκτιναχθεί ο πληθωρισμός της Γερμανίας στα ύψη, όπου οι τιμές ήταν 126 τρισεκατομμύρια φορές υψηλότερες από τις προπολεμικές (!).

Είναι προφανές πως αυτή η γαλλική καταπίεση οδήγησε πάλι την Γερμανία να συσπειρωθεί για την δημιουργία του 3^ου Ράιχ, αλλά αυτή την φορά υπό την ηγεσία του Ναζιστικού κόμματος και του Φύρερ Αδόλφου Χίτλερ. Ο Χίτλερ και το κόμμα του επηρεάστηκαν από τον Γερμανό συγγραφέα του βιβλίου Das Dritte Reich (Το τρίτο Ράιχ), Άρθουρ Μόλλερ βαν ντε Μπρουκ, ο οποίος εξηγεί ότι πρέπει να ενοποιηθεί η Γερμανία συνδυάζοντας τον Σοσιαλισμό με τον Εθνικισμό, δημιουργώντας έναν Γερμανικό Φασισμό, μέσω μίας επανάστασης από τα Δεξιά.

Σαφώς, τα γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι γνωστά. Ωστόσο, η δεύτερη ήττα της Γερμανίας αντιμετωπίστηκε διαφορετικά. Πέρα από την έναρξη του ψυχρού πολέμου και τον διαμελισμό του κόσμου και κυρίως της Γερμανίας σε Ανατολική και Δυτική, υλοποιήθηκε και η ευρωπαϊκή ιδέα. Βέβαια, αυτή η ιδέα έχει καταβολές από τους νεότερους χρόνους μέχρι και τον μεσαίωνα. Ειδικότερα, ιδέα του Καρλομάγνου, όταν ίδρυσε την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τον 11ο αιώνα, ήταν η συσπείρωση της ευρωπαϊκής ηπείρου μέσω της χριστιανικής θρησκείας.

Στις 9 Μαΐου 1950, λοιπόν, ο υπουργός εξωτερικών της Γαλλίας, Ρομπέρτ Σουμάν, ανοίγει το μεγαλύτερο κεφάλαιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η διακήρυξη Σουμάν προέβλεπε την συνεργασία μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας στην παραγωγή άνθρακα και χάλυβα, με στόχο την απομάκρυνση του κινδύνου ενός πολέμου, την ενίσχυση της γαλλογερμανικής αλληλεγγύης και τη δημιουργία προϋποθέσεων για μία ευρωπαϊκή ενοποίηση. Μετά από 1 μήνα, η διακήρυξη Σουμάν έγινε αποδεκτή από τον Γερμανό καγκελάριο Κόνραντ Αντενάουερ. Επομένως, τον Απρίλιο του 1951 υπογράφηκε από την Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία και Λουξεμβούργο, η Συνθήκη των Παρισίων η οποία ίδρυσε την πρώτη Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα, όπου στην ουσία προέτασσε ακριβώς αυτό που διακήρυξε ο Σουμάν.

And the rest is history. Υπεγράφησαν αλλεπάλληλες συνθήκες με στόχο την οικονομική και πολιτική ενοποίηση, με πιο σημαντικές αυτές του Μάαστριχτ (1992) και της Λισαβόνας (2007), ενώ η απόδειξη της επιτυχίας του ευρωπαϊκού εγχειρήματος είναι τα 75 χρόνια ειρήνης στην ήπειρο, καθώς και η απονομή του Νόμπελ Ειρήνης στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2012. Ωστόσο, θα πρέπει να αναφερθεί πως η γερμανική ηγεμονία δεν παύει να υφίσταται ακόμα και σήμερα με τις πολιτικές που ακολουθούνται. Η Ε.Ε έχει επικριθεί πολύ σκληρά για την επικίνδυνη, δομική αστάθεια της, όπου το μέγα πλεόνασμα τρεχουσών συναλλαγών της Γερμανίας έχει αντανάκλαση στα μεγάλα ελλείμματα, τα οποία καλούνται να υποστηρίξουν άλλα κράτη-μέλη. Παράλληλα, με τη συνθήκη του Μάαστριχτ και το Σύμφωνο Σταθερότητας, η Γερμανία θωρακίζει την υπεροπλία της ως προς την παραγωγικότητα της εργασίας, αφαιρώντας από τους ασθενέστερους εταίρους της τα παραδοσιακά όπλα για την προάσπιση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων τους: την έκδοση και την υποτίμηση του νομίσματος, αλλά και τον καθορισμό χαμηλών επιτοκίων ώστε να δώσουν ώθηση στην εσωτερική ανάπτυξη.

Τέτοια προβλήματα λύνονται μόνο με θεσμική ανασυγκρότηση των οργάνων της Ένωσης, όπως έχει επιχειρηθεί με την Συνθήκη της Λισαβόνας, αφαιρώντας ουσιαστικά αρκετή δύναμη από τα γερμανικά συμφέροντα. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να δοθεί έμφαση στην εξασφάλιση του ανταγωνισμού μεταξύ των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων με ένα ενιαίο νομοθετικό πλαίσιο, κάτι που ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν, προτίθεται να ακολουθήσει. Ευτυχώς, τα προβλήματα που εμφανίζονται στην ευρωπαϊκή ήπειρο λύνονται πια στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων και όχι στα χαρακώματα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Παναγιώτης Λιαργκόβας και Χρήστος Παπαγεωργίου, Το Ευρωπαϊκό Φαινόμενο, 2018, σελ. (3-39)
• Mark Mazower, Η Σκοτεινή Ήπειρος, 2004, σελ. (54-63)
• Kenneth Newton και Jan W. Van Deth, Συγκριτική Πολιτική, 2018, σελ. (14-17)
• Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος,  Εθνική Ολοκλήρωση και Διχόνοια, 2020, σελ. (52-57)
• The eurozone’s problem country: Germany, POLITICO, διαθέσιμο εδώ