της Κωνσταντίνας Αυγερινού,
Έχουμε πέντε αισθήσεις. Εντάξει… σύμφωνα με τον Νάιτ Σιάμαλαν και την ομώνυμη ταινία, ίσως υπάρχει και μια «Έκτη Αίσθηση», αλλά ας εστιάσουμε στις πέντε κοινά αποδεκτές και επιστημονικά τεκμηριωμένες αισθήσεις. Η όσφρηση, η ακοή, η όραση, η γεύση και η αφή είναι αυτά τα πέντε συστατικά που κάνουν με μοναδικό τρόπο την καθημερινότητά μας ζωντανή και φέρνουν στην επιφάνεια κάθε μας νοητική διεργασία.
Είναι ευρέως παραδεκτό ότι η αισθητηριακή διέγερση είναι μέγιστης σημασίας για τη σωματική και ψυχική υγεία και μπορεί να επιτευχθεί με πληθώρα «τρόπων». Οι τρόποι αυτοί είναι τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε από τους ανάλογους υποδοχείς. Σε ένα απλό καθημερινό επίπεδο, η ευκαιρία για αισθητηριακή ενεργοποίηση και σύνδεση με το περιβάλλον ξεκινά με την παρουσίαση απλών αντικειμένων ή και πιο σύνθετων στο άτομο. Τα διάφορα υφάσματα των ρούχων ή ακόμη και οι μυρωδιές της φύσης είναι τα απλούστερα των παραδειγμάτων αυτών.
Πέρα από τη χρήση των καθημερινών περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων, είναι πιθανό να χρησιμοποιηθεί ένα μεγάλο φάσμα πρόσθετων αντικειμένων, συγκεκριμένων προδιαγραφών από θεραπευτές, με αποτέλεσμα να ενεργοποιηθούν αυτές οι αισθήσεις. H θεραπευτική ενεργοποίηση έχει ως στόχο την απόσπαση συγκεκριμένων αισθητηριακών «απαντήσεων».
Μετά από επεξεργασία και συνδυασμό θεωριών και δεδομένων και έχοντας ως απώτερο σκοπό την παρέμβαση των επαγγελματιών υγείας σε άτομα με βαρύνουσας σημασίας αισθητηριακά ελλείμματα, αναπτύχθηκε ένα ανάλογο πλαίσιο αναφοράς, αυτό της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης (Sensor integration – SI). Δηλαδή, έγινε μια προσπάθεια για εφαρμογή των θεωρητικών αρχών στην πράξη και για καθορισμό συγκεκριμένων αξιολογητικών εργαλείων που αποσκοπούν στον εντοπισμό των δυσλειτουργιών και ύστερα στην εφαρμογή μεθόδων παρέμβασης για τη μετάβαση από μια κατάσταση μη λειτουργική σε λειτουργική.
Η Αισθητηριακή Ολοκλήρωση ορίζεται ως η νευρολογική διεργασία του εγκεφάλου που καταφέρνει να οργανώσει ικανοποιητικά τις πληροφορίες αισθητηριακού περιεχομένου του περιβάλλοντος με αποτέλεσμα την κατάλληλη ψυχοσωματική ανταπόκριση του ατόμου. Η δημιουργία του πλαισίου, έγινε από την επιστήμονα Jean Ayres, τη δεκαετία του ’70, η οποία ήταν εργοθεραπεύτρια με περαιτέρω ειδίκευση στις νευροεπιστήμες. Συχνότερα, εφαρμόζεται σε παιδιά μικρότερων ηλικιών, κυρίως μη τυπικής ανάπτυξης, σε παιδιά δηλαδή με νευρομυικά ή αναπτυξιακά προβλήματα, ενώ χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο από εργοθεραπευτές. Ωστόσο, μπορεί να ενσωματωθεί και στις παρεμβάσεις επαγγελματιών υγείας άλλων ειδικοτήτων με κατάλληλη επιμόρφωση. Πέρα από τα πέντε γνωστά σε όλους αισθητηριακά συστήματα (οπτικό, ακουστικό, οσφρητικό, απτικό, γευστικό), στην προκειμένη περίπτωση ενεργοποιούνται το αιθουσαίο και το ιδιοδεκτικό σύστημα, που αφορούν την «κινητική ανταπόκριση» του οργανισμού στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, για παράδειγμα μέσω της ισορροπίας του σώματος και της επίγνωσης των μελών του.
Γιατί, όμως, είναι τόσο σημαντικό να «ξεκλειδωθούν» με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι αισθήσεις μας;
Όταν αντιμετωπίζονται προβλήματα στην ενεργοποίηση των αισθήσεών μας, τότε μιλάμε για Δυσλειτουργία της Αισθητηριακής Ολοκλήρωσης. Στα παιδιά τα αποτελέσματα αυτής είναι ιδιαίτερα σημαντικά και κλινικά παρατηρήσιμα από εργοθεραπευτές, φυσικοθεραπευτές, λογοθεραπευτές, παιδιάτρους, αναπτυξιολόγους, αλλά πρωτίστως από γονείς, καθώς είναι σε θέση να δουν την ανταπόκρισή τους σε διαφορετικά ερεθίσματα μέσα στο σύνηθες πλαίσιο. Όταν η επεξεργασία των προσλαμβανόμενων από το περιβάλλον πληροφοριών μέσω των αισθητηριακών ερεθισμάτων διαταράσσεται, τότε μπορεί να συμβεί υπο-αντίδραση ή υπερ-αντίδραση. Ένα χλιαρό φαγητό ίσως γίνεται αντιληπτό ως καυτό, σε σημείο που το παιδί δεν θέλει να το εισάγει σε καμία περίπτωση στη στοματική του κοιλότητα. Επιπλέον, σε βλάβη του αιθουσαίου ή ιδιοδεκτικού συστήματος το παιδί θα σκοντάφτει με μεγάλη ευκολία, θα χάνει την ισορροπία του ή ακόμη θα έχει μειωμένες τις δεξιότητες λεπτής κινητικότητας, εμφανίζοντας αδυναμία να ανταποκριθεί στις σχολικές του υποχρεώσεις.
Όσο περίεργο κι αν φαίνεται πέρα από τις παραπάνω απώλειες που μπορεί να προκληθούν σε λειτουργικό επίπεδο, η απώλεια αισθήσεων συνδέεται άμεσα με ψυχικά ζητήματα. Η απώλεια της αισθητηριακής λειτουργικότητας μπορεί να οδηγήσει σε βαθιά θλίψη και αποκλεισμό από κοινωνική αλληλεπίδραση. Στους ηλικιωμένους, η απώλεια της όρασης, παραδείγματος χάριν, γεννά την εύλογη ερώτηση: «Πώς θα μπορέσω να ξαναδώ τα εγγόνια μου και να παίξω μαζί τους χωρίς να κινδυνεύω να τραυματιστώ;» ή ακόμη, ας μπούμε στη θέση μιας νεαρής γυναίκας που λόγω βλάβης στο ακουστικό σύστημα, ύστερα από ατύχημα, χρειάζεται στην καθημερινότητά της να χρησιμοποιεί ακουστικό βαρηκοΐας οπισθοωτιαίου τύπου. Θα έχει αυτή η γυναίκα άραγε την αυτοπεποίθηση που είχε πριν τη χρήση του εξαρτήματος; Παρ’ όλα αυτά, λόγω της μεγαλύτερης συσχέτισης των αισθήσεων με τις σωματικές λειτουργίες, οι αρνητικές επιπτώσεις της απώλειάς τους σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο δεν έχουν μελετηθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό και χρήζουν περαιτέρω έρευνας.
Η σύνθεση των πέντε αισθήσεων με τόσο δομημένο αλλά ταυτόχρονα συναρπαστικό τρόπο ανά πάσα στιγμή μέσω των ερεθισμάτων «ξυπνά» τον κόσμο γύρω μας. Η όραση ζωντανεύει τη μαγεία του τοπίου, η ακοή μας επικοινωνεί με τον κοινωνικό περίγυρο, η αφή μας αγγίζει κάθε τέλειο ψεγάδι του περιβάλλοντος, η όσφρηση γεννά αναμνήσεις, ενώ η γεύση προσθέτει το «αλατοπίπερο» της ζωής μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μοροζίνη, Μ. (2014) Διδακτικές σημειώσεις Βασικές Αρχές Εργοθεραπείας. Αθήνα: Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας Σχολή Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας Τμήμα Εργοθεραπείας.
- Creek, J. & Lougher, L. (2014) Εργοθεραπεία και Ψυχική Υγεία, Τέταρτη έκδοση. Αθήνα: ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις ΜΕΠΕ
