Σαρδανάπαλος: Ένας αιμοσταγής «λόγιος»

Του Κωνσταντίνου Βασιλείου,

Κατά την περίοδο της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, ήτοι στις αρχές της 1^ης χιλιετίας π.Χ., παρατηρείται στην Εγγύς Ανατολή μια ραγδαία μεταβολή του στρατιωτικού, πολιτικού, αλλά και οικονομικού γίγνεσθαι της περιοχής. Η μεταβολή αυτή οφείλεται στην άνοδο της Ασσυρίας, η οποία οδήγησε στη δημιουργία της πρώτης, με συμβατικούς όρους, αυτοκρατορίας στην παγκόσμια ιστορία. Η περίοδος αυτή στην ιστορία της Ασσυρίας, που ακολούθησε τους λεγόμενους «Σκοτεινούς Χρόνους», ονομάζεται νεοασσυριακή. Στο διάστημα μεταξύ του 9^ου έως και τα τέλη του 7^ου αιώνα π.Χ., όταν και η Ασσυρία θα οδηγηθεί σε παρακμή, η Αυτοκρατορία θα φθάσει στο απόγειο της εδαφικής και στρατιωτικής κυριαρχίας της, καθώς τα σύνορά της έφθαναν, μέσω της κοιλάδας του ποταμού Ορόντη, μέχρι τη Μεσόγειο θάλασσα.

Ένας εκ των τελευταίων, αλλά και πιο σημαντικών, βασιλέων της νεοασσυριακής περιόδου αποτελεί ο Ashurbanipal (685-627 π.Χ.), ο γνωστός ως «Σαρδανάπαλος» στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Ο Ashurbanipal ανήκε στη δυναστεία των Σαργωνιδών και θα ανέβει στο θρόνο το 668, έχοντας ήδη λάβει το χρίσμα από το βαριά άρρωστο πατέρα του, Esarhaddon, παρόλο που ήταν ο μικρότερος (μόλις 17 ετών), σε σχέση με τους τρεις αδερφούς του. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, θα συντρίψει την εξέγερση του μεγαλύτερου αδερφού του, Shamash-shum-ukin, βασιλιά της, υποτελής στην Ασσυρία, Βαβυλωνίας, αλλά και των συμμάχων του, των Ελαμίτων, οι οποίοι θεωρούνται πρόγονοι των Περσών. Από την άλλη πλευρά, επί των ημερών του, ο ασσυριακός στρατός θα φτάσει μέχρι και τις Θήβες, την πρωτεύουσα της Άνω Αιγύπτου. Σε γενικές γραμμές, η κραταιά νεοασσυριακή αυτοκρατορία βασιζόταν στην πολιτική του εδαφικού επεκτατισμού και των αιματηρών μαχών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι ο εκάστοτε μονάρχης μετρούσε τα χρόνια της βασιλείας του ανάλογα με τις ετήσιες εκστρατείες του, την ίδια στιγμή που οι ανακτορικοί οικισμοί κοσμούνταν από μνημειακά ανάγλυφα, που παρουσίαζαν προπαγανδιστικές σκηνές βίαιου εξευτελισμού των αντιπάλων της Ασσυρίας. Θα ήταν ποτέ δυνατόν ένας τέτοιου είδους ηγεμόνας, που βασίζει την εξουσία του στον τρόμο και τη βία του πολέμου, να ασχολείται με την καλλιέργεια του πνεύματός του, σε σημείο που να θεωρείται λόγιος;

Η εικόνα που έχουμε για εκείνον, από τους Έλληνες συγγραφείς, μάλλον απέχει αρκετά από την πραγματικότητα. Πιο συγκεκριμένα, στο έργο του 5^ου αιώνα π.Χ., Περσικά, ο Κτησίας κάνει αναφορά στο Σαρδανάπαλο, χαρακτηρίζοντάς τον ως τον τελευταίο βασιλιά της Ασσυρίας, κάτι το οποίο γνωρίζουμε ότι δεν είναι ιστορικά ακριβές. Στο κείμενο αυτό, που έχει διασωθεί στις μέρες μας εξαιτίας του Διόδωρου Σικελιώτη, ο Ashurbanipal περιγράφεται ως ένας ηθικά ξεπεσμένος βασιλιάς, ιδιαίτερα μαλθακός, χωρίς αίσθηση του μέτρου και διάγοντας βίο γεμάτο ακολασίες και υλικές απολαύσεις. Ωστόσο, οι περιγραφές αυτές, κάθε άλλο παρά ταυτίζονται με τους ισχυρισμούς του ίδιου του βασιλιά. Ο Σαρδανάπαλος υποστήριζε στα χρονικά του ότι είχε άριστη γνώση της γραφής, της ανάγνωσης, αλλά και της αριθμητικής. Η μεγαλύτερη και αδιαμφισβήτητη απόδειξη του φιλολογικού του ενδιαφέροντος αποτελεί η υπέρλαμπρη βιβλιοθήκη του. Τοποθετημένη στο ανάκτορο της πρωτεύουσας Νινευή, παρόλο που δεν κατασκευάστηκε από τον ίδιο, κατά τη βασιλεία του Σαρδανάπαλου, γνώρισε ημέρες δόξας, αποτελώντας τη σπουδαιότερη και πληρέστερη βιβλιοθήκη της, μέχρι τότε, παγκόσμιας ιστορίας.

Η εν λόγω βιβλιοθήκη περιελάμβανε, κατά προσέγγιση, 5.000 λογοτεχνικά και επιστημονικά κείμενα, μαζί με επιστολές και διοικητικά έγγραφα που σχετίζονταν με καθημερινές υποθέσεις κρατικής εμβέλειας, όλα γραμμένα σε σφηνοειδή γραφή. Λαμβάνοντας υπόψιν ότι πολλά από αυτά τα έγγραφα είχαν έως και 6 αντίγραφα, στη βιβλιοθήκη συνυπήρχαν γύρω στις 1.000 με 1.200 συνθέσεις. Τα χειρόγραφα αντιγράφονταν σύμφωνα με ένα συγκεκριμένο βιβλιονομικό πρότυπο, η δομή τους ήταν ομοιόμορφη και στο τέλος κάθε πινακίδας αναγραφόταν το ότι αποτελούσε τμήμα της βιβλιοθήκης του Σαρδανάπαλου, με την εξής περιγραφή: «Ανήκει στο παλάτι του Ashurbanipal, Βασιλέα του Σύμπαντος, Βασιλέα της Ασσυρίας». Πιθανότατα κανείς δε θα μπορούσε να φανταστεί ότι ένας Ασσύριος μονάρχης του 7^ου αιώνα π.Χ., θα μεριμνούσε με τέτοιο ζήλο για τη συλλογή φιλολογικών εγγράφων, σε σημείο μάλιστα να συγκεντρώσει, σε ένα μόλις έτος (648 π.Χ.), 2.000 πήλινες πινακίδες και άλλες 200 από ξύλο ή ελεφαντόδοντο, τις οποίες και είχε κατασχέσει από ιδιωτικές συλλογές επιφανών Βαβυλωνίων ιερέων και εξορκιστών.

Η αλήθεια είναι ότι σε ένα κράτος, όπως η νεοασσυριακή αυτοκρατορία, με έκδηλο το θεοκρατικό χαρακτήρα του, θα ήταν αδύνατο ο καθημερινός βίος των ανθρώπων να μη διέπεται από μεγάλο αριθμό δεισιδαιμονιών. Ο ίδιος ο βασιλιάς συμβουλευόταν τακτικά τους προσωπικούς του οιωνοσκόπους και εξορκιστές, που προέβλεπαν γεγονότα και προσπαθούσαν να τον προστατέψουν από τις δαιμονικές οντότητες, οι οποίες, σύμφωνα με τις μεσοποτάμιες δοξασίες, πραγματοποιούσαν τις τιμωρίες των θεών στη Γη, όταν εκείνοι οργίζονταν με τους θνητούς και εκφράζονταν συνήθως με τη μορφή καιρικών φαινομένων, επιθέσεις εντόμων, λιμών κ.α. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της σημασίας των οιωνών, αποτελεί το γεγονός ότι η λεηλασία της Νινευή, το 612 π.Χ., αποδόθηκε σε θεϊκή τιμωρία, εξαιτίας της ύβρης του βασιλιά Sennacherib, ο οποίος είχε μετακινήσει το λατρευτικό άγαλμα του θεού Marduk, πολιούχου της Βαβυλώνας. Στη βιβλιοθήκη υπήρχαν περίπου 300 πινακίδες με ατελείωτους καταλόγους περιγραφών και ερμηνείας οιωνών, αλλά και οδηγίες πρόληψης ενδεχόμενου κακού, καθώς πίστευαν ότι το μέλλον ήταν αναπόφευκτο και δε μπορούσε να αλλάξει. Συν τοις άλλοις, πολλά ήταν και τα κείμενα με αστρολογικό ενδιαφέρον, που περιέγραφαν ή ερμήνευαν τις συζυγίες των πλανητών, την εμφάνιση αστεριών, τις εκλείψεις και άλλα αστρολογικά φαινόμενα που εμπλέκονταν έμμεσα ή άμεσα με την ανθρώπινη υπόσταση.

Μια ακόμα σημαντική συλλογή, που φιλοξενούσε η βιβλιοθήκη, αποτελούσε εκείνη των λογοτεχνικών έργων, τα οποία μας προσέφεραν μια πλήρη εικόνα της μεσοποτάμιας γνώσης και λογοτεχνίας έως και εκείνη την εποχή. Η πιο γνωστή σύνθεση αποτελεί φυσικά το Έπος του Γκιλγκαμές, του οποίου η δημιουργία χρονολογείται από τις αρχές της 2^ης χιλιετίας. Ο Μύθος της δημιουργίας, το Έπος του Έρρα και η Κάθοδος της Ishtar στον Κάτω Κόσμο είναι μερικές ακόμα μυθολογικές και επικές διηγήσεις από την ακκαδική και σουμεριακή παράδοση. Επιπροσθέτως, τα λεξιλογικά κείμενα της βιβλιοθήκης κατείχαν και εκείνα πρακτική χρησιμότητα. Η αυτοκρατορική γλώσσα ήταν η ακκαδική, όμως πολλά λατρευτικά κείμενα ήταν στα σουμεριακά, με τους λόγιους της εποχής να θεωρούν απαραίτητη τη μετάφρασή τους, ώστε να μπορούν να τα ερμηνεύσουν σωστά. Ως εκ τούτου, δημιουργήθηκαν πλήρη αρχεία του σουμεριακού λεξιλογίου με ακκαδικές μεταφράσεις.

Μετά το θάνατο του Ashurbanipal, το 627, η Αυτοκρατορία οδηγήθηκε σε παρατεταμένη κρίση και παρακμή, με όλα τα μεγάλα της διοικητικά κέντρα να λεηλατούνται σταδιακά. Η ασσυριακή αυτοκρατορία θα χαθεί από το προσκήνιο και δε θα επιστρέψει ποτέ ξανά. Ωστόσο, το έργο του Σαρδανάπαλου στη Νινευή θα παραμείνει αναλλοίωτο έως και τις μέρες μας. Οι πληροφορίες που προσέφερε στους ερευνητές η πρώτη, τέτοιας κλίμακας και οργάνωσης, βιβλιοθήκη της παγκόσμιας ιστορίας, θεωρούνται ανεκτίμητης αξίας. Δεν ήταν μόνο ότι φώτισε πολλές άγνωστες πτυχές της ζωής στη νεοασσυριακή αυτοκρατορία, αλλά και ουσιαστικά συγκέντρωσε όλη τη, μέχρι τότε, γνώση της Εγγύς Ανατολής. Υπό αυτές τις συνθήκες, δε θα μπορούσε κανείς να διαφωνήσει εύκολα με τον Ashurbanipal όταν έκανε λόγο, υπερήφανος, για τη βιβλιοθήκη του: «…Η σοφία του Εa, η τέχνη των μορφωμένων ιερέων, η γνώση των σοφών και αυτό που προσφέρει παρηγοριά στους μεγάλους θεούς, εγώ το έγραψα σε πινακίδες, σύμφωνα με κείμενα από την Ασσυρία και τη Βαβυλωνία…».

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Curtis, John E., Julian E. Reade, Dominique Collon, και British Museum, 2000. Art and Empire: Treasures from Assyria in the British Museum. Repr. London: published for the Trustees of the British Museum by British Museum Press.
• Joannès, Francis, και Antonia Nevill, 2004. The Age of Empires: Mesopotamia in the First Millennium BC. Edinburgh: Univ. Press.
• Van de Mieroop, Marc, 2004. «A Tale of Two Cities: Nineveh and Babylon». Iraq, Papers of the 49th Rencontre Assyriologique Internationale, Τεύχος 66, No. 1: 1-5, Νινευή.
• Van de Mieroop, Marc, 2007. A History of the Ancient Near East, ca. 3000-323 B.C. 2η έκδοση Blackwell History of the Ancient World. Malden, MA: Blackwell Pub. Μτφ. Κ. Κοπανιάς. Αθήνα, Νοέμβριος 2016.