Της Φαίης Φωτιάδου,
Ρενέ Μαγκρίτ (René François Ghislain Magritte), ένας αριστοκρατικός καλλιτέχνης που, παρ’ όλο που δεν επιθυμούσε να ξεχωρίσει, κατάφερε να γίνει ένας από τους δημοφιλέστερους ζωγράφους του είδους του, προσθέτοντας στα έργα του έννοιες και ερμηνείες ασυνήθιστες, αναμειγνύοντας εικόνες και ιδέες απόλυτα αντικρουόμενες, διαφορετικές και χωρίς κανέναν φαινομενικό συσχετισμό. Η τέχνη του αποτελεί αντιπροσωπευτικό ύφος του σουρεαλισμού.
Θέλοντας να κλονίσει τα συμβατικά μυαλά των θεατών, στα πλαίσια του σουρεαλισμού, ζωγράφιζε παράδοξες σκηνές με ονειρικό χαρακτήρα, θέματα που συχνά άγγιζαν είτε τα βάθη του ασυνείδητου είτε τη λεπτή γραμμή που το χωρίζει από την πραγματικότητα. Μέσα από τις συνθέσεις του, δημιούργησε έναν κλάδο που ονομάστηκε «μαγικός ρεαλισμός», κατά τον οποίο οι εικόνες δεν λογοκρίνονται από τη λογική και είναι ικανές να καταγράψουν το αλλόκοτο και το αδύνατο.
«Το να είσαι σουρεαλιστής σημαίνει ότι απαγορεύεις στον εγκέφαλό σου να θυμάται όσα έχεις δει και ότι είσαι πάντα σε επιφυλακή για αυτό που ποτέ δεν υπήρξε.»
-Ρενέ Μαγκρίτ
Το 1928 δημιουργεί τον πίνακα «Ο Ψεύτικος Καθρέφτης» (πρωτότυπος τίτλος: “Le faux miroir”, μετά από συναπόφαση του Magritte και του συγγραφέα και ζωγράφου Paul Nougé), μια ελαιογραφία που απεικονίζει ένα μεγάλο ανθρώπινο μάτι χωρίς βλεφαρίδες που γεμίζει ολόκληρο τον πίνακα, όπου η ίριδα έχει αντικατασταθεί με κομμάτι συννεφιασμένου ουρανού. Ένα μάτι χωρίς βλέμμα, απρόσωπο, που περισσότερο θυμίζει κάμερα που παρατηρεί. Απομακρύνοντάς το, ουσιαστικά, από τη συνηθισμένη του θέση, ο Μαγκρίτ προκαλεί τον θεατή να αναθεωρήσει την πραγματικότητα που θεωρεί δεδομένη. Ο ουρανός δεν αντανακλάται πάνω στην ίριδα, όπως θα περίμενε κανείς από μια υγρή κυρτή επιφάνεια, αλλά φαίνεται να αντικατοπτρίζεται, όπως σε ένα παράθυρο σε σχήμα ματιού ή σε έναν καθρέφτη. Έναν ψεύτικο καθρέφτη, βέβαια, καθώς δεν πρόκειται για τη συνηθισμένη του σημειολογική ερμηνεία.
Παρ’ όλ’ αυτά, «τα μάτια είναι ο καθρέφτης της ψυχής». Έτσι, μια έννοια που δόθηκε στον πίνακα είναι ότι δεν πρόκειται για καθρέφτισμα μιας εξωτερικής πραγματικότητας, αλλά προσαρμόζεται σε μια υποκειμενική εγκεφαλική παραγωγή, με λιγότερη την έννοια της όρασης και περισσότερη αυτή της διανοητικής δημιουργίας. Ο έξω κόσμος αποτελεί ψευδαίσθηση, μια παραμορφωμένη από προσωπικές φιλτραρισμένες απόψεις και αισθήσεις απεικόνιση. Αυτό καθιστά την αντικειμενική πραγματικότητα ψευδή, ενώ αντιλαμβανόμαστε πως ο εσωτερικός και εξωτερικός κόσμος αναπαριστούν επαρκώς τις δύο εκδοχές του καθρέφτη.
Στο κέντρο αιωρείται η κόρη του ματιού. Τελείως μαύρη, σχεδόν νεκρική, φαίνεται να επιπλέει στο διαυγές χρωματιστό μπλε του ουρανού, αναπαριστώντας ίσως κάποιο ουράνιο σώμα. Ένας μαύρος δίσκος που θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει ένα μαύρο αστέρι ή κάποιον σκοτεινό ήλιο, αφαιρώντας τον από τη συνηθισμένη του θέση. Ένα μαύρο σημείο που διακόπτει την ευχάριστη σύνθεση είναι σίγουρα ενοχλητικό, μια ενός είδους αρνητική αντανάκλαση, που προσδιορίζει την κακή πλευρά του θεατή, μια δυσκολία, μια κακή σκέψη, κάποιο δυσάρεστο συναίσθημα ή γεγονός. Ταυτόχρονα, συμβολίζει το κενό, το άδειο. Μια άβυσσος ίσως, όπως ο ανθρώπινος εγκέφαλος.
Για τον Μαγκρίτ, σημαντικό είναι αυτό που κρύβεται, όχι αυτό που είναι ορατό. Έτσι, απεικονίζει με τον δικό του μοναδικό τρόπο το μυστηριώδες, το άγνωστο, το ανεξερεύνητο. Ο ίδιος προτιμά να μην δίνει εξηγήσεις για τα έργα του, καθώς αυτές καταστρέφουν αυτό το μυστήριο.
«Η ζωγραφική μου είναι ορατές εικόνες που δεν κρύβουν κάτι, προκαλούν μυστήριο και, πράγματι, όταν κάποιος βλέπει έναν από τους πίνακές μου, θέτει στον εαυτό του αυτήν την απλή ερώτηση: «Τι σημαίνει αυτό;». Οι πίνακές μου δεν σημαίνουν κάτι, επειδή και το μυστήριο δεν σημαίνει κάτι – είναι απλά άγνωστο.»
-Ρενέ Μαγκρίτ
Η πρώτη έκδοση του πίνακα αγοράστηκε από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη, όπου παραμένει ακόμη, ενώ η δεύτερη εκδοχή του βρίσκεται σε μια ιδιωτική συλλογή.
Στο μουσείο, ο πίνακας ήταν για πολλά χρόνια κρεμασμένος ψηλά στον τοίχο, υπονοώντας τη φύση του ματιού που παρατηρεί. Θα κάναμε λόγο και για ένα πιο «θεϊκό» μάτι που μπορεί να λάβει τη θέση του ίδιου του παρατηρητή. Ο τίτλος που είχε αρχικά δώσει ο Μαγκρίτ ήταν «Το μάτι του ουρανού», δίνοντας την αίσθηση ενός φυσικού πατρικού βλέμματος από ψηλά.
Το μάτι, ως θέμα, απασχόλησε πολλούς καλλιτέχνες του κινήματος που το χρησιμοποίησαν ως μοτίβο στα έργα τους. Ο παρών πίνακας, όμως, αναπαραστάθηκε σε πολλές περιπτώσεις και σε διαφορετικές εκδοχές. Χρησιμοποιήθηκε ακόμη και για εξώφυλλο ενός δισκογραφικού άλμπουμ, ενώ λέγεται πως αποτέλεσε έμπνευση για το αρχικό λογότυπο του CBS, που σχεδιάστηκε το 1952. Ο σχεδιαστής του τηλεοπτικού και ραδιοφωνικού δικτύου παραδέχτηκε πως η χρήση του συγκεκριμένου πίνακα συμβόλιζε όχι ένα «θεϊκό» μάτι, όπως παραπάνω, αλλά αυτό που συνεχώς παρατηρεί και διαβάζει τους ανθρώπους που βλέπει, σαν να απορροφά ακόμα και την ίδια τους την ψυχή. Ταυτόχρονα, περιγράφει την κατάσταση με τα ΜΜΕ που επικρατούσε, τη μη ιδιωτικότητα και τη συνεχόμενη επίβλεψη από μια ανώτερη εξουσία, όπως η κυβέρνηση.
«Οι πραγματικές του ανησυχίες βρίσκονται στο τι, όχι στο πώς. Σε ιδέες ενσωματωμένες σε εικόνες.»
-Holland Cotter, κριτικός τέχνης
Στους πίνακές του πρέπει πραγματικά να αφιερώσει κανείς χρόνο για να δει αυτό που πρέπει να δει. Αυτό που καταλαβαίνει ο θεατής, όσο περισσότερο κοιτά τα έργα, είναι ότι γίνεται όλο και πιο δύσκολο να ερμηνευτεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Allmer, P. (2009). René Magritte: Beyond Painting. Manchester University Press.
- Bernard Noël, R. M. (1977). Magritte. Crown Publishers.
- Caro, M. Exhibit puts Magritte’s work firmly back in art world, Chicago Tribune, διαθέσιμο εδώ
- Jongen, R.-M. (1994). René Magritte ou la pensée imagée de l’invisible: réflexions et recherches. Facultes Universitaires Saint-Louis.
- Larson, K. (1992, Σεπτέμβριος 21). As the century ends amid a cult of skepticism, irony, and visual dought, Magritte (like Duchamp) has found his time and place. New York Magazine, σσ. 70-71.
- Lipinski, L. (2019). René Magritte and the Art of Thinking. Routledge.
- Rene Magritte, The False Mirror. (n.d.), MoMA, διαθέσιμο εδώ
- transfigurée, R. M. (2001). Geneviève MICHEL. Universitat Autònoma de Barcelona.
- Whitfield, S. (2012). René Magritte: Newly Discovered Works: Oil Paintings, Gouaches, Drawings: Catalogue Raisonné. Yale University Press.
- Οι δεκαετίες 1900-1930 (β’ μέρος). Στο Ε. Μ. Όλγα Ζιρώ, Ιστορία της Τέχνης (σσ. 283-308). ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ.
