Της Ιωάννας Πάνα,
Ύστερα από τέσσερις περίπου αιώνες οθωμανικής τυραννίας, στις αρχές του 1821 ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, με σκοπό την αποτίναξη του Τουρκικού ζυγού και τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β΄, προφανώς, δεν αποδέχτηκε την κινητοποίηση των Ελλήνων για απελευθέρωση, ενώ συγχρόνως, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν αντιμέτωπη με άλλες δύο συγκρούσεις, την εκστρατεία κατά του Αλή Πασά της Ηπείρου και κατά της Περσικής Δυναστείας του Κατζάρ.
Οι πρώτες ειδήσεις για την έκρηξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες προκαλούν έκπληξη και μεγάλη οργή στο Σουλτάνο. Θεωρούσε την κίνηση αυτή, ένδειξη μεγάλης αχαριστίας, καθώς, κατά την άποψή του, οι Έλληνες απολάμβαναν τα περισσότερα προνόμια από κάθε άλλο χριστιανικό έθνος, ενώ πολλές φορές παραγκωνίζονταν και οι ίδιοι οι Τούρκοι για αυτούς. Η έκρηξη του κινήματος τόσο κοντά στα σύνορα με τη Ρωσία, δημιούργησe την αντίληψη πως αυτή υποκίνησε και στήριξε το κίνημα. Μετά από τις παραστάσεις που υποβλήθηκαν στα προξενεία Αγγλίας, Γαλλίας και Αυστρίας κατά της Ρωσίας, ζητήθηκαν έντονα εξηγήσεις από το Ρώσο πρέσβη στην Πόλη Γκριγκόρι Στρογγάνωφ, ο οποίος δεν κατάφερε να πείσει το Μέγα Βεζίρη για την αθωότητα της Ρωσίας και του Τσάρου.
Κατά τον Οθωμανό υπουργό εξωτερικών Χαμντί Μπέη, η Επανάσταση έγινε αντιληπτή από τους Οθωμανούς μόνο μετά την εισβολή στις Ηγεμονίες του άγνωστου για εκείνους Αλέξανδρου Υψηλάντη. Η φαναριώτικη καταγωγή μάλιστα του τελευταίου, αποτέλεσε την αιτία για την καχυποψία εναντίον των Φαναριωτών που πλέον είχε φτάσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο σουλτάνος σε επιστολή του προς το διοικητή της Βαγδάτης να αναφέρει ότι «αυτές οι περιοχές ήταν ελεύθερες από εξεγέρσεις γιατί δεν υπήρχαν Φαναριώτες στην περιοχή». Απόρροια αυτής της δήλωσης, είναι ότι οι φαναριώτικες οικογένειες αποτέλεσαν τον πρώτο στόχο. Πενήντα μέλη συμπεριλαμβανομένου και του πατριάρχη εκτελέστηκαν, ενώ άλλα πενήντα μέλη των οικογενειών Μαυρογένη, Καλλιμάχη, Χαντζερή, Νέγρη και Μαυροκορδάτου εκτοπίστηκαν σε πόλεις της Μ. Ασίας και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν. Ο Μέγας Διερμηνέας της Πύλης, Κωνσταντίνος Μουρούζης, μαζί με άλλους τέσσερις προκρίτους εκτελέστηκαν. Η επίσημη αιτιολογία ήταν ότι συνεργάστηκε με τους εξεγερθέντες, οι οποίοι είχαν σκοτώσει αθώους μουσουλμάνους στο Γαλάτσι και το Ιάσιο. Οι σφαγές των Φαναριωτών όμως δεν τελείωσαν εκεί. Ο Σουλτάνος έθετε συχνά αυτό το μέτρο σε ισχύ με την πρόφαση, ότι οι Φαναριώτες αποτελούσαν την κεφαλή της Επανάστασης.
Ο Σουλτάνος, η οργή του οποίου ξεχείλιζε, φρόντισε, πριν από οτιδήποτε άλλο, για την ασφάλεια της πρωτεύουσας του κράτους, της Κωνσταντινούπολης, πολλαπλασιάζοντας τη φρουρά της και επισκευάζοντας τις οχυρώσεις, φοβούμενος ίσως ένα νέο Ρωσοτουρκικό Πόλεμο. Παράλληλα, έστειλε ένα μικρό σχετικά αριθμό δυνάμεων προς καταστολή του κινήματος στη Μολδοβλαχία. Φρόντισε να διεγείρει το θρησκευτικό συναίσθημα των μουσουλμάνων, στρέφοντάς τους κατά των Ελλήνων. Όσοι Έλληνες ζούσαν το διάστημα εκείνο στην Κωνσταντινούπολη, βίωσαν ένα καθεστώς τρόμου, όπου ακόμη και οι εύποροι είχαν κυριολεκτικά αμπαρωθεί στις οικίες τους, περιμένοντας με αγωνία την έκβαση των γεγονότων
Μια ακόμη κίνηση του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ ήταν να ζητήσει από το Σεϊχουλισλάμ, τον ανώτατο θρησκευτικό ηγέτη του Ισλάμ, να εκδώσει άμεσα φετφά, με το οποίο θα καλούσε, δίχως καθυστέρηση, τους πιστούς σε Ιερό Πόλεμο, καθώς η θρησκεία τους απειλείτο από τους εξεγερμένους. Όμως, στην απαίτηση του Μαχμούτ Β΄ ο Σεϊχουλισλάμ, άνθρωπος λογικός και με αίσθημα δικαίου, ζήτησε μια μικρή πίστωση χρόνου. Στο διάστημα αυτό, επικοινώνησε με τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, ο οποίος έτρεξε πανικόβλητος να αποτρέψει την επικείμενη καταστροφική, για τους Χριστιανούς της Πόλης και όχι μόνο, απόφαση. Ο Σεϊχουλισλάμ, με τον οποίο διατηρούσε άριστες σχέσεις, τον συμβούλευσε να προβεί σε μια κίνηση, με την οποία να αποδεικνύεται, πως η πλειοψηφία του έθνους των Ελλήνων ήταν αθώα, περιθωριοποιώντας με αυτό τον τρόπο, τους Επαναστάτες και διαχωρίζοντας τη θέση του Πατριαρχείου από αυτούς, διαψεύδοντας έτσι, τις φήμες που ήθελαν το Γρηγόριο Ε΄ μέλος της Φιλικής Εταιρείας και υποκινητή της Επανάστασης.
Έτσι, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ είναι εκείνος που αφόρισε τους Επαναστάτες και καταδίκασε το κίνημα. Φυσικά και δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι υποστήριζε τους Οθωμανούς, γιατί οι κινήσεις του οφείλονταν στις πιέσεις που δεχόταν από την Υψηλή Πύλη. Ενεργούσε κάτω από τη Δαμόκλειο σπάθη του Σουλτάνου, καθώς διαφαινόταν μια επερχόμενη γενοκτονία, δεδομένης της βιαιότητας που επικρατούσε στην αυτοκρατορία. Έτσι, στις 23 Μαρτίου του 1821, ο Πατριάρχης μαζί με ένα σώμα 72 εκπροσώπων υπέγραψε το κείμενο του αφορισμού.
Παρά τον αφορισμό όλων των Ελλήνων επαναστατών, συμπεριλαμβανομένων και των μελών της Φιλικής Εταιρίας, ήταν διαδεδομένη μεταξύ των Ελλήνων η αντίληψη ότι το αφοριστικό κείμενο ήταν άκυρο, άρα η Επανάσταση συνεχιζόταν κανονικά. Χαρακτηριστικά, μάλιστα , είναι τα λόγια του Υψηλάντη προς το Θεόδωρο Κολοκοτρώνη ότι «ο μεν Πατριάρχης βιαζόμενος παρά της Πόρτας σας στέλλει αφοριστικά και εξάρχους παρακινώντας σας να ενωθήτε με την Πόρτα, εσείς όμως να τα θεωρείτε ταύτα ως άκυρα, καθότι γίνονται με βία και δυναστείαν και άνευ θελήσεως…»
Αν παρατηρήσει κάποιος όμως, το κείμενο του αφορισμού θα διαπιστώσει ότι δεν αναφέρεται ούτε μία φορά η λέξη «Έλληνες» γεγονός το οποίο θα μας οδηγούσε στο συμπέρασμα, ότι πράγματι, ο αφορισμός ήταν άκυρος και άρα ο Πατριάρχης τελούσε υπό καθεστώς βίας. Αξίζει να σημειωθεί, και ότι οι πιο συχνοί όροι που εμφανίζονται στο κείμενο είναι οι ομογενείς και οι ραγιάδες.
Ο αφορισμός δεν επηρέασε αισθητά την Επανάσταση αλλά αποδεικνύει ότι ήταν μέρος της πολιτικής του Σουλτάνου. Αναλυτικότερα, οι Οθωμανοί ήταν αντιμέτωποι με πλήθος επαναστατών διαφόρων εθνοτήτων, με αποτέλεσμα μόνο μια πολιτική τρομοκρατίας να δημιουργούσε στους αντιπάλους τη ψευδαίσθηση ότι η Αυτοκρατορία διατηρούσε τη δύναμή της αλώβητη αλλά και στους ίδιους τον εφησυχασμό, ότι όλα είναι υπό έλεγχο. Ο Σουλτάνος θεωρούσε ότι εξοντώνοντας επιλεκτικά κάποιους Έλληνες θα εμπόδιζε την Επανάσταση, αλλά σύντομα οι ελπίδες του διαψεύστηκαν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γ. Κ. Κορδάτος (1957) Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας Τόμος Β΄ Η Επανάσταση του 1821. Αθήνα: Εκδ. 20ος Αιώνας
- Δ. Κόκκινος (1974) Η Ελληνική Επανάστασις τόμος Α΄. Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα
- Δ. Φωτιάδης (1977) Η Επανάσταση του 21 Τόμος Πρώτος. Αθήνα: Εκδ. Οίκος Ν Βότση
- Φ. Κοτζαγεώργης (s. d.) Η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπροστά στην πρόκληση της Ελληνικής Επανάστασης. Πανηγυρικός Λόγος. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α. Π. Θ.
