Τα επαγγελματικά σωματεία από την Ελληνιστική περίοδο και εξής

Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,

Η Ελληνιστική εποχή αποτελεί το τελευταίο μεγάλο δείγμα για την ελληνική ιστορία, πριν από τη Ρωμαϊκή επέκταση και κατάκτηση. Μέσα σε αυτό το διάστημα, συναντάμε τα περίφημα ελληνιστικά βασίλεια με την περίπλοκη και παράλληλα ενδιαφέρουσα οργάνωση. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, κάνουν αισθητή την παρουσία τους, με μεγαλύτερη ένταση, τα διάφορα σωματεία στα αστικά κέντρα των βασιλείων. Τα σωματεία αυτά, καλούνται οργεώνες, θίασοι, κοινά (μάλιστα αυτός ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει και τις πολιτικές ενώσεις μεταξύ των πόλεων, όπως το κοινό των Μακεδόνων, το κοινό των Βοιωτών κ.α.), έρανοι και με άλλες ονομασίες, με το καθένα από αυτά να επιτελεί μια διαφορετική λειτουργία. Μπορεί, να γνωρίζουμε περισσότερες πληροφορίες από τα ελληνιστικά χρόνια (μέσα κυρίως από επιγραφές και παπύρους), όμως, τέτοιου τύπου ενώσεις υπήρχαν ήδη από τον καιρό του Σόλωνα.

Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί, σχετικά με τη ραγδαία εξέλιξη των σωματείων στα ελληνιστικά χρόνια, είναι η σταδιακή υποχώρηση ή καλύτερα ο μετασχηματισμός της πόλης-κράτους και η εμφάνιση των μεγάλων πόλεων. Επίσης, η βελτίωση των εμπορικών δρόμων και οι νέες κοινωνικές δομές. Ο τελευταίος παράγοντας, ίσως είναι κι ο πιο σημαντικός, καθώς την Κλασική εποχή, παρατηρούμε πως οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν και δρούσαν γύρω από την πόλη τους και μέσα σ’ ένα δημόσιο πλαίσιο. Αυτό θ’ αρχίσει να φθείρεται -χωρίς όμως να εξαφανίζεται- κατά τον 4^ο αιώνα με την άνθηση των ιδιωτικών σωματείων, τα οποία δεν είχαν κάποιο θεσμικό πλαίσιο μέσα στην πόλη, αλλά σέβονταν απόλυτα τους νόμους της και δρούσαν σύμφωνα με αυτούς. Αυτό που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, είναι πως μέλη των σωματείων αυτών, μπορούσαν να γίνουν εκτός από τους πολίτες και άλλες ομάδες όπως οι ξένοι, οι γυναίκες και οι δούλοι.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τον τρόπο λειτουργίας των σωματείων θα πρέπει να επισημάνουμε κάποια χαρακτηριστικά τους. Το πρώτο που θα μπορούσαμε να επισημάνουμε είναι η ύπαρξη ενός ονόματος που να είναι σχετικό με τη λειτουργία του σωματείου, όπως για παράδειγμα Απολλωνιασταί, Διονυσιασταί και άλλα. Υπάρχουν περιπτώσεις που τα σωματεία έχουν το όνομα του κτίστη-ιδρυτή μιας πόλης. Έπειτα, συναντάμε μια εσωτερική οργάνωση, πράγμα απαραίτητο για την ομαλή λειτουργία των εργασιών τους. Μάλιστα, η οργάνωση των σωματείων εμφανίζει κάποια κοινά χαρακτηριστικά με αυτά της πόλης, καθώς συναντάμε ταμεία, συνελεύσεις, αξιώματα και πολλές φορές υπήρχε και ένας εσωτερικός κανονισμός σχετικά με τη λειτουργία, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των μελών. Όλη αυτή η δομή έχει ως στόχο τη δημιουργία ενός μόνιμου τοπίου δράσεις, κάτι που το διαφοροποιεί από τις εφήμερες οργανώσεις ανθρώπων. Αξίζει να αναφέρουμε, πως τα σωματεία διέθεταν και κάποια περιουσία, κυρίως κατείχαν κομμάτια γης.

Παράλληλα, για να ενταχθεί κάποιος ως μέλος ενός σωματείου θα πρέπει να συγκεντρώνει κάποια κριτήρια –που διαφοροποιούνται ανάλογα με το σωματείο. Κλείνοντας αυτό το τμήμα, είναι αναγκαίο να αναφέρουμε πως τα σωματεία έπρεπε να είχαν έναν κοινό στόχο, κάτι που τα διαχώριζε μεταξύ τους (για παράδειγμα έχουμε τα εμπορικά σωματεία, τα θρησκευτικά κ.λπ., ενώ ακόμα και αυτά είχαν κάποιες υποκατηγορίες).

Αυτός ο κοινός στόχος οδηγεί σε μια άλλη παράμετρο, που είναι η κοινωνική δικτύωση. Αυτή μπορεί να προέρχεται από το οικογενειακό περιβάλλον, από τον τόπο κατοίκησης, από τις όμορες πόλεις, από ομάδες ανθρώπων με κοινό επάγγελμα και με κοινή λατρεία μιας θεότητας. Έτσι, ανάλογα με αυτά τα κριτήρια έχουμε και ένα πιο συγκεκριμένο σωματείο. Ενδεικτικό είναι πως τα θρησκευτικά και επαγγελματικά σωματεία εμφανίζουν τη μεγαλύτερη συχνότητα. Το τελευταίο έχει και δυο ακόμα υποκατηγορίες, θα λέγαμε, καθώς υπάρχουν αυτά που ασχολούνται με την παραγωγή αγαθών (γεωργοί, σιδηρουργοί κ.α.), ενώ από την άλλη είναι αυτοί που τα πωλούν ή αυτοί που παρέχουν κάποιες υπηρεσίες (ιατροί, δάσκαλοι κ.λπ.)

Αυτό που πρέπει να επισημάνουμε είναι πως δεν είμαστε πάντα σε θέση να διαχωρίσουμε με βεβαιότητα τα σωματεία σε κατηγορίες. Το κύριο στοιχείο που χρησιμοποιούμε για να ταξινομήσουμε ένα σωματείο σε μια κατηγορία είναι το όνομά του, αλλά αυτό δεν μας παρέχει πάντα ασφαλείς ενδείξεις για το τι σωματείο είναι (θρησκευτικό, επαγγελματικό κ.ο.κ.) και αυτό γιατί τα περισσότερα φέρουν ονόματα που σχετίζονται με θεούς, ακόμα και αν δεν είναι θρησκευτικά, θεωρώντας τους ως προστάτες. Η εμφάνιση ονομάτων που υποδηλώνουν τον επαγγελματικό χαρακτήρα των σωματείων, εμφανίζεται σιγά σιγά το β΄ μισό του 2^ου αιώνα π.Χ. (ή κατά άλλους μετά το 166 π.Χ. με την αρχή να γίνεται στην Δήλο). Τα πρώτα σπέρματα που συνδέουν το όνομα με την επαγγελματική ιδιότητα παρουσιάζονται τον 4^ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα, καθώς έχουμε τα κοινά εμπόρων και ναυκλήρων. Αυτά τα δυο τελευταία είναι πιο έντονα σε περιοχές με σημαντικά λιμάνια, όπως τον Πειραιά, τη Δήλο και άλλα.

Εν κατακλείδι, τα εμπορικά σωματεία είναι ένας σχετικά νέος κλάδος ως προς την μελέτη του. Οι αρχαίες οργανώσεις ανθρώπων εμφανίζουν πολλά χαρακτηριστικά και χωρίζονται σε αρκετές κατηγορίες και υποκατηγορίες.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Gabrielsen, V., (2007) «Brotherhoods of Faith and Provident Planning: The Non-public Associations of the Greek World», στο Mediterranean Historical Review, τεύχος 22, σελ. 183-210
• Kloppenborg, J.S., (1996) «Gollegia and Thiasoi. Issues in function, taxonomy and membership», στο Voluntary Associations in the Graeco Roman World, σελ. 16-30