Της Έφης Σταμοπούλου,
Πως ο γιος ενός δασκάλου έγινε δάσκαλος του πολιτισμού
Ο Johann Gottfried von Herder γεννήθηκε στις 25 Αυγούστου 1744 στο Mohrungen της τότε Ανατολικής Πρωσίας (σήμερα Morąg, Πολωνία) και απεβίωσε στις 18 Δεκεμβρίου 1803 στη πόλη Weimar της Γερμανίας. Υπήρξε φιλόσοφος, θεολόγος και ποιητής στην εποχή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στα λογοτεχνικά κινήματα, Θύελλα και Ορμή (Sturm und Drang) και Γερμανικό Κλασικισμό, γνωστό και ως Κλασικισμό της Βαϊμάρης. Το πρώτο κίνημα πρέσβευε τον ανθρώπινο ατομικισμό και την ελευθερία έκφρασης των συναισθημάτων που ερχόταν σε αντίθεση με τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού. Το δεύτερο στράφηκε στην ελληνική αρχαιότητα, στα κλασικά ουμανιστικά ιδεώδη, εξισορροπώντας τη λογική και το συναίσθημα. Στα ίδια κινήματα συμμετείχαν και οι Johann Wolfgang von Goethe και Friedrich Schiller, με τους οποίους ο Herder διατηρούσε, για αρκετό διάστημα, στενές σχέσεις και συνεργασία. Αν και λιγότερο γνωστός από τους σύγχρονούς του, όπως ο Kant ή ο Goethe, συνέβαλε στην ουσιαστική διαμόρφωση νέων αντιλήψεων για τον πολιτισμό, την ιστορική εξέλιξη των λαών, τη γλώσσα και τις αξίες, επηρεάζοντας και μεταγενέστερους φιλοσόφους, όπως τον Friedrich Nietzsche και τον Wilhelm Dilthey.
Φιλοσοφικές θέσεις
Αξίζει να σκιαγραφηθεί το φιλοσοφικό του στίγμα, που συνέβαλε στη διαμόρφωση της σύγχρονης σκέψης, πριν αναφερθούμε στην πορεία της ζωής του. Ο νεαρός Johann Gottfried Herder επηρεάστηκε έντονα από τον δάσκαλό του Immanuel Kant τη δεκαετία του 1760, συγκεκριμένα από τον προ-κριτικό Kant, πριν την στροφή του τελευταίου στην Κριτική Φιλοσοφία. Ο Herder αργότερα άσκησε έντονη κριτική στις θέσεις του ώριμου Kant, καθώς τις θεωρούσε απειλή για την ηθική και πολιτισμική διάσταση της ανθρώπινης εμπειρίας.
Οι ιδέες που υιοθέτησε από τον Kant και τις διατήρησε σε όλη του τη ζωή, ήταν ο σκεπτικισμός απέναντι στη μεταφυσική, ο εμπειρισμός κι η ηθική βασισμένη στο συναίσθημα παρά στον ορθολογισμό. Ήδη μέσα από το δοκίμιό του How Philosophy Can Become More Universal and Useful for the Benefit of the People (1765) γίνεται αντιληπτό ότι, για τον Herder, η φιλοσοφία πρέπει να είναι χρήσιμη για το λαό. Με το έργο του απέρριπτε την παραδοσιακή μεταφυσική και υποστήριζε ότι η ηθική βασίζεται στα συναισθήματα κι όχι στην γνώση.
Σημαντική υπήρξε και η συμβολή του στη φιλοσοφία της γλώσσας υποστηρίζοντας ότι η σκέψη εξαρτάται από την γλώσσα θεμελιώνοντας έτσι την ερμηνευτική θεωρία. Παράλληλα, επηρέασε την ανάπτυξη της Βιβλικής επιστήμης, την ιστορία της τέχνης και την ίδρυση της σύγχρονης γλωσσολογίας και της πολιτισμικής ανθρωπολογίας.
Πρώιμη ζωή και σπουδές
Ο Herder προερχόταν από μία φτωχή οικογένεια με πατέρα δάσκαλο στο επάγγελμα, που παρόλες τις ταπεινές συνθήκες της παιδικής του ηλικίας, επέδειξε από νωρίς εξαιρετικές διανοητικές ικανότητες. Αρχικά, οι πανεπιστημιακές του σπουδές ξεκίνησαν σε Ιατρική σχολή στο Königsberg το 1762. Η επιλογή να ερευνήσει τον κόσμο της ιατρικής οφειλόταν σε προσωπική του ασθένεια προσπαθώντας να συγκεντρώσει γνώσεις και πιθανές θεραπείες. Γρήγορα όμως συνειδητοποίησε ότι δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στον κλάδο αυτό και εγκατέλειψε τα ιατρικά του μαθήματα. Το ενδιαφέρον και οι σπουδές του τελικώς στράφηκαν στη θεολογία και τη φιλοσοφία, ενώ ταυτόχρονα είχε και την ευκαιρία να γνωρίσει σημαντικές προσωπικότητες της εποχής του Διαφωτισμού, τον Immanuel Kant, ο οποίος υπήρξε δάσκαλός του και τον Johann Georg Hamann.
Η διαδρομή του Herder: Από τη Ρίγα στη Βαϊμάρη
Μετά το πέρας των σπουδών του, το 1764, ο Herder μετέβη στην πόλη Ρίγα της Λετονίας, όπου δίδαξε και δημοσίευσε τα πρώτα του έργα: Über die neuere deutsche Literatur: Fragmente (Fragments on Recent German Literature) και Kritische Wälder, oder Betrachtungen die Wissenschaft und Kunst des Schönen betreffend (Critical Forests, or Reflections on the Science and Art of the Beautiful). Στη συνέχεια πραγματοποίησε ταξίδια με προορισμό την Γαλλία στις πόλεις Ναντ και Στρασβούργο. Το 1770 γνώρισε τον νεαρό Goethe, ο οποίος επηρεάστηκε βαθιά από τις ιδέες και τις σκέψεις του Herder.
Τον επόμενο χρόνο, ο Herder εγκαταστάθηκε στο Bückeburg και υπηρέτησε ως ιεροκήρυκας της αυλής. Τα πιο σημαντικά του έργα εκείνης της περιόδου ήταν το δοκίμιο Shakespeare και το Auch eine Philosophie der Geschichte zur Bildung der Menschheit (1774: Another Philosophy of History Concerning the Development of Mankind). Πρόκειται για τα πρώτα γραπτά που αμφισβήτησαν τον ορθολογισμό στην ιστοριογραφία. Για τον Herder, η ιστορία είναι το αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης μεταξύ της συλλογικής και της ατομικής ταυτότητας. Από την αντίθεση προκύπτουν νέες μορφές που με τον καιρό «χάνονται» και ξανά γεννιούνται καινούργιες. Υποστήριζε, επίσης, ότι ο άνθρωπος δεν είναι πλήρως ανεξάρτητος, αλλά ένα όργανο μιας ανώτερης δύναμης. Οι φιλόσοφοι δεν δύναται να προβλέψουν το μέλλον, αλλά ερευνώντας το παρελθόν μπορούν να βρεθούν επαναλαμβανόμενα μοτίβα που φωτίζουν την ιστορική πορεία κι εξέλιξη.
Κατά την ίδια περίοδο, προετοιμάστηκαν επιπλέον σημαντικά έργα. Το Auszug aus einem Briefwechsel über Ossian und die Lieder alter Völker (1773: Extract from a Correspondence About Ossian and the Songs of Ancient Peoples) αναδεικνύει την αξία της λαϊκής ποίησης. Η πρόταση του Herder για μια εθνική λογοτεχνία βασίστηκε σε μοντέλα που παρείχαν ο Σαίξπηρ, ο Όμηρος κι ο Οσσιανός. Ο Goethe ενθουσιάστηκε με τις απόψεις του Γερμανού φιλοσόφου και μέσα από αυτές κατανόησε βαθύτερα τη σημασία της λαϊκής λογοτεχνίας και της οσσιακής ποίησης (η ποίηση του Ossian σήμερα γνωρίζουμε πως πρόκειται για πλαστή συλλογή). Για πολλά χρόνια θα ήταν συνεργάτες και μαζί θα θεμελίωναν τον γερμανικό ρομαντισμό.
Το 1776, χάρη στην επιρροή του Goethe, o Herder διορίστηκε Γενικός Επόπτης στην Αυλή της Βαϊμάρης, όπου θα παρέμενε εκεί μέχρι και το τέλος της ζωής του. Ακολούθησε η συγγραφή περισσότερων έργων, ορισμένα από αυτά είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα, όπως ενδεικτικά τα Vom Geist der ebräischen Poesie (1782-1783: The Spirit of Hebrew Poetry) και Christliche Schriften (1794-1798: Christian Writings), καθώς και διάφορα επιπλέον φιλοσοφικά δοκίμια, όπως τα Vom Erkennen und Empfinden der menschlichen Seele (1778: On the Cognition and Sensation of the Human Soul) και Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit (1784-1791: Ideas for the Philosophy of History of Humanity). Στο δεύτερο φιλοσοφικό έργο υποστήριξε ότι η φύση και η ιστορία διέπονται από κοινούς νόμους κι ότι η προσπάθεια ισορροπίας μεταξύ αντίρροπων δυνάμεων καθορίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη και εξέλιξη.
Η σύγκρουση με τον Kant – Τα τελευταία χρόνια
Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Herder ψυχράνθηκε με τον Goethe, απομακρύνθηκε από το κλασικό κίνημα στη γερμανική φιλοσοφία και ποίηση και συνδέθηκε με νεότερους ρομαντικούς συγγραφείς, ενώ ο Goethe ανέπτυξε στενή συνεργασία με τον Friedrich Schiller.
Το ίδιο διάστημα, ο Γερμανός φιλόσοφος εναντιώθηκε και στον Immanuel Kant γράφοντας το Metakritik zur Kritik der reinen Vernunft (1799: A Metacritique on the Critique of Pure Reason). Πρόκειται για ένα πολεμικό έργο με το οποίο επιτίθεται στην Κριτική του Καθαρού Λόγου του Kant, του οποίου τη φιλοσοφία θεωρούσε απειλή για τη δική του. Στην επίθεση αυτή βρήκε υποστηρικτές τον ποιητή Christoph Martin Wieland και τον συγγραφέα Jean Paul.
Ο Johann Gottfried von Herder απεβίωσε τον Δεκέμβριο του 1803, αφήνοντας ένα πολυσχιδές έργο πίσω του, το οποίο άσκησε επίδραση στη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, τη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία. Η αξία και η συνεισφορά του στις επιστήμες της εποχής του αναγνωρίστηκαν και τιμήθηκε πριν τον θάνατό του με τον τίτλο «von» πριν από το επίθετό του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Bealle John (2003), Homer And Ossian, The Folklore Historian.v.20
- Herder, Johann Gottfried, ernie.uva.nl, διαθέσιμο εδώ
- Johann Gottfried von Herder, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
- Johann Gottfried von Herder, plato.stanford.edu, διαθέσιμο εδώ
