Της Ράνιας Μουστάκα,
Σε καιρούς πολιτικής λιτότητας και κοινωνικής απαξίωσης, η εξουσία συχνά ανασύρει από το οπλοστάσιό της μια γνώριμη μέθοδο καθησυχασμού: την επιδοματική πολιτική. Από το επίδομα ανεργίας και στέγασης μέχρι τα πολυθρύλητα market pass και youth pass, και από το fuel pass έως το περιβόητο επίδομα γέννησης, η κυβερνητική μέριμνα να εκφράζεται πλέον αποκλειστικώς μέσω του προσωρινού, του εφήμερου, του αποσπασματικού. Πρόκειται για το μετανεωτερικό «ευχαριστώ» της Πολιτείας προς εκείνον που λεηλατείται: ένα κουπόνι ανακούφισης, προσφερόμενο σε αντάλλαγμα της ανοχής του. Η φτώχεια βαφτίζεται «ευαλωτότητα», η κρατική φίμωση βαπτίζεται «στήριξη», και η φιλανθρωπία υποκαθιστά τη θεμελιώδη έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το κράτος εμφανίζεται να προσφέρει ζωή, την ίδια στιγμή που στραγγαλίζει την προοπτική της.
Η αλήθεια, ωστόσο, δε γνωρίζει επικοινωνιακά φίλτρα. Οι αριθμοί μιλούν μια γλώσσα λιτή, αλλά αμείλικτη. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, ένας στους τέσσερις πολίτες αυτής της χώρας διαβιεί υπό καθεστώς σοβαρού οικονομικού κινδύνου. Δεν πρόκειται για περιθωριοποιημένες στατιστικές εξαιρέσεις, αλλά για την εμπέδωση μιας δομικής φτωχοποίησης, της οποίας τα κύρια θύματα είναι τα παιδιά, οι γυναίκες και οι μονογονεϊκές οικογένειες. Το 14% του πληθυσμού στερείται βασικά υλικά αγαθά: τροφή, θέρμανση, ιατροφαρμακευτική φροντίδα, αξιοπρεπή ένδυση.
Και όλα αυτά, εντός ενός έτους που χαρακτηρίστηκε από «ανάπτυξη», «πλεόνασμα» και «γενναίες παροχές». Ποιο είναι όμως το τίμημα της επιβίωσης;
- Το 56,5% των πολιτών δε δύναται να αντικαταστήσει φθαρμένα έπιπλα.
- Το 42,8% αδυνατεί να εξοφλήσει λογαριασμούς και ενοίκια.
- Το 43,9% δε μπορεί να ανταποκριθεί σε έκτακτα έξοδα.
- Το 46% αδυνατεί να κάνει διακοπές έστω για μία εβδομάδα.
Ίσως να μην ήταν υπερβολικό να χαρακτηριστεί η κατάσταση αυτή ως βιολογική επιβίωση υπό αίρεση — μία καθημερινότητα χωρίς προοπτική, δίχως μέλλον, δίχως αξιοπρέπεια.
Ωστόσο, μέσα σε αυτή τη βρασμένη κοινωνική σούπα, η πολιτική ηγεσία επιλέγει να απαντά όχι με ριζικές παρεμβάσεις αλλά με ανακουφιστικές ατάκες. Η φτώχεια, από κοινωνικό πρόβλημα, μετατρέπεται σε ατομικό αίσθημα. Δεν «είσαι» φτωχός, «αισθάνεσαι» φτωχός. Η ανεργία, η έλλειψη στέγης, η ανέχεια — όλα αυτά ανάγονται στην ψυχολογική «ηγεμονία της Αριστεράς» που, κατά τα λεγόμενα του υπουργού Ανάπτυξης, οφείλουμε να αποτινάξουμε. Έτσι, η κρατική φτώχεια βαφτίζεται ιδεολογική αυθυποβολή, και το πλεόνασμα των δεικτών μεταφράζεται σε ενοχή των πολιτών που «μιζεριάζουν».
Και η ειρωνεία κορυφώνεται: την ίδια στιγμή που διατυπώνονται τα άνωθεν λόγια, η κυβέρνηση ανακοινώνει νέα «μέτρα στήριξης», δηλαδή νέα επιδόματα. Μια πολιτική τόσο συνεπής στην υποκρισία της όσο και αποτελεσματική στον εγκλωβισμό του πληθυσμού: πρώτα σε πεινούν, μετά σε ταΐζουν, κι ύστερα σου λένε πως φταις επειδή πείνασες. Η επιδοματική λογική δεν αποτελεί κοινωνική πολιτική, συνιστά την άρνησή της. Είναι ο παυσίπονος του νεοφιλελευθερισμού, το μετρημένο αναισθητικό που αμβλύνει την κοινωνική δυσαρέσκεια, δίχως να γιατρεύει την παθογένεια. Είναι μια τεχνοκρατική ελεημοσύνη, όπου το κράτος δεν εγγυάται δικαιώματα, αλλά μοιράζει προνόμια· δεν υπηρετεί την ισότητα, αλλά χειραγωγεί τη σιωπή.
Και προς αποφυγή παρεξηγήσεων : καμιά και κανένας μας δεν έχει το ηθικό ή πολιτικό δικαίωμα να ζητήσει από έναν παππού που χρειάζεται το fuel pass για να ζεσταθεί, ή από μια οικογένεια που περιμένει το market pass για να φάει, να αρνηθεί αυτό που δικαιούται επειδή αυτό «θίγει την αξιοπρέπειά της». Οι άνθρωποι δε φταίνε που πεινούν. Η κριτική μου δεν απευθύνεται σ’ αυτούς που επιβιώνουν, αλλά σε όσους σχεδίασαν μια κοινωνία στην οποία η επιβίωση χρειάζεται επιδότηση. Διότι δεν είναι ντροπή να δεχτείς ένα κουπόνι· ντροπή είναι να το χρειάζεσαι.
Τα επιδόματα αποσκοπούν στη μετατόπιση της ευθύνης από το σύστημα στο άτομο. Ο ωφελούμενος καθίσταται «τυχερός», ο μη ωφελούμενος «άτυχος». Η φτώχεια αποπροσωποποιείται και συγκαλύπτεται, ενταγμένη πλέον στη «φυσιολογία» της κοινωνίας. Και όμως, η φτώχεια δεν είναι μόνο αριθμητική ένδεια. Είναι ο κοινωνικός αποκλεισμός, η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια, η συρρίκνωση της ελπίδας. Είναι όταν μόλις το 5,3% δηλώνει πλήρως ικανοποιημένο από τη ζωή του, κι ένα ισχνό 1,4% δηλώνει εμπιστοσύνη στον κοινωνικό του περίγυρο. Πώς να υπάρξει εμπιστοσύνη, όταν το κράτος φέρεται ως χορηγός και όχι ως εγγυητής των κοινωνικών δικαιωμάτων;
Ο επιδοματισμός δεν είναι πολιτική αποτυχία· είναι στρατηγική επιλογή. Μια κοινωνία που ζητά, δε διεκδικεί. Μια κοινωνία που αναμένει το επόμενο pass, δεν οργανώνει το συλλογικό της μέλλον. Ο φτωχός δεν είναι πια κοινωνικό υποκείμενο, αλλά «ωφελούμενος». Δεν απαιτεί την ανατροπή της κατάστασής του· παζαρεύει βελτιώσεις στο περιθώριο. Η επιδοματική λογική δε στοχεύει στην άμβλυνση των ανισοτήτων, αλλά στη νομιμοποίησή τους. Δεν αμφισβητεί το σύστημα, το εξωραΐζει. Δεν σπάει τις αλυσίδες, τις επιχρυσώνει. Στόχος δεν είναι να πάψουμε να είμαστε φτωχοί, αλλά να συνηθίσουμε τη φτώχεια. Όχι να αποτινάξουμε τον ζυγό, αλλά να τον θεωρούμε φυσική κατάσταση.
Η αληθινή κοινωνική πολιτική δε μοιράζει κουπόνια, αλλά θεμελιώνει δικαιώματα. Δεν περιφέρει σακούλες με τρόφιμα ούτε στήνει φιλανθρωπικές φιέστες. Αντ’ αυτού, θεσπίζει ένα κράτος πρόνοιας, εντός του οποίου η υγεία, η παιδεία και η εργασία αποτελούν απαραβίαστα κοινωνικά αγαθά. Ο πλούτος αναδιανέμεται με φορολογική δικαιοσύνη. Η εργοδοτική αυθαιρεσία συντρίβεται. Και η φτώχεια δεν αντιμετωπίζεται με δάκρυα και πακέτα βοήθειας· εξαλείφεται μέσω δομικής ανατροπής. Δίχως αυτά, το επίδομα δεν είναι πολιτική μέριμνα, αλλά πολιτικό όπλο. Είναι η επίσημη παραδοχή πως το κράτος αναγνωρίζει τη φτώχεια, όχι για να την καταπολεμήσει, αλλά για να την εγκλωβίσει, να την εκμεταλλευτεί, να την εξουσιάσει.
Εν τέλει, το καπιταλιστικό σύστημα της εποχής μας (αλλά και κάθε εποχής) δεν φοβάται τη φτώχεια. Τη διαχειρίζεται. Τη σταθμίζει. Την επιδοτεί. Το ζητούμενο δεν είναι να καταργηθεί η δυστυχία, αλλά να είναι ελεγχόμενη και πειθαρχημένη. Να μην εξεγείρεται. Να μη σκέφτεται. Να περιμένει το επόμενο pass με σκυμμένο το κεφάλι. Διότι το επίδομα δεν είναι δώρο. Είναι το χαμόγελο του δήμιου πριν από τον εξευτελισμό. Είναι η πράξη «καλοσύνης» πριν από την κοινωνική εκτέλεση. Είναι η καλλιέργεια μιας ψευδούς ευγνωμοσύνης, η οποία μετατρέπει τον φτωχό σε ευπαθή, σε ευγνώμονα, σε σιωπηλό υπήκοο. Η Ελλάδα του 21ου αιώνα δεν παράγει πολίτες· παράγει ωφελούμενους. Δεν χτίζει συλλογική αξιοπρέπεια· διανέμει ατομικά ψίχουλα.
Κι όμως, καμία επιδοματική πολιτική δε μπορεί να εξαλείψει την ανθρώπινη ανάγκη για ελευθερία και δικαιοσύνη. Κανένα κουπόνι δεν αντικαθιστά την αξίωση να πάψουμε να είμαστε αριθμοί, να πάψουμε να είμαστε επαίτες και να σταθούμε, επιτέλους, ως πρόσωπα, ως πολίτες, ως συλλογικό υποκείμενο ιστορίας.
Ας τελειώνουμε με την επιδοματική αυταπάτη. Το επίδομα δεν είναι δικαίωμα· είναι το υποκατάστατο του δικαιώματος. Είναι η ελεημοσύνη των ενόχων προς τους ηττημένους. Και μια κοινωνία που τιμά την ιστορία της και σέβεται τον εαυτό της, δε ζητιανεύει, δεν εκλιπαρεί, δεν ευγνωμονεί. Απαιτεί. Διεκδικεί. Ανατρέπει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Economic and Social view of Neoliberalism in Greece:Insights from the Financial Crisis and Recovery, .researchgate.net, διαθέσιμο εδώ
- Το «αισθάνεστε φτωχοί, δεν είστε» είναι το νέο «μαζί τα φάγαμε», epohi.gr, διαθέσιμο εδώ
- Φιλελευθερισμός στην Ελλάδα: Τι κάνει τους Έλληνες να ελπίζουν και τι τους απογοητεύει, in.gr, διαθέσιμο εδώ
