Της Νικολέτας Παναγιωτοπούλου,
Οι επικείμενες μεταρρυθμίσεις στο ελληνικό κληρονομικό δίκαιο, προγραμματισμένες να τεθούν σε ισχύ τον Ιούνιο του 2025, σηματοδοτούν μια βαθιά αναθεώρηση θεμελιωδών αρχών που διέπουν τη διαδοχή περιουσίας. Η Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή, υπό την προεδρία του ομότιμου καθηγητή Αστικού Δικαίου Απόστολου Γεωργιάδη, έχει καταλήξει σε βασικούς άξονες μεταρρύθμισης, με στόχο την προσαρμογή του δικαίου στις σύγχρονες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Οι αλλαγές αυτές αφορούν κυρίως τη μορφή και την εγκυρότητα των διαθηκών, την εισαγωγή νέων θεσμών, όπως οι κληρονομικές συμβάσεις, και την αναθεώρηση των δικαιωμάτων συγκεκριμένων κατηγοριών κληρονόμων.
Σύμφωνα με το άρθρο 1721 του Αστικού Κώδικα, η ιδιόγραφη διαθήκη έπρεπε να είναι εξ ολοκλήρου γραμμένη, χρονολογημένη και υπογεγραμμένη από το διαθέτη. Δεν υπήρχε υποχρέωση κατάθεσής της σε δημόσια αρχή ή συμβολαιογράφο, γεγονός που ενίοτε οδηγούσε σε προβλήματα γνησιότητας ή απώλειας του εγγράφου. Με τις επερχόμενες αλλαγές, η ιδιόγραφη διαθήκη διατηρείται, αλλά με την πρόσθετη υποχρέωση κατάθεσής της σε συμβολαιογράφο. Η ρύθμιση αυτή αποσκοπεί στη διασφάλιση της αυθεντικότητας και της διατήρησης του εγγράφου, μειώνοντας τον κίνδυνο πλαστογραφήσεων ή εξαφανίσεων. Ο συμβολαιογράφος θα καταχωρίζει τη διαθήκη σε ειδικό Μητρώο Διαθηκών, το οποίο προβλέπεται να τεθεί σε πλήρη λειτουργία.
Παράλληλα, εισάγεται για πρώτη φορά στο ελληνικό δίκαιο ο θεσμός των κληρονομικών συμβάσεων. Το ελληνικό δίκαιο δεν αναγνώριζε έως τώρα τις κληρονομικές συμβάσεις, δηλαδή συμφωνίες εν ζωή μεταξύ του κληρονομούμενου και των μελλοντικών κληρονόμων για τη ρύθμιση της διαδοχής. Η διαχείριση της κληρονομιάς γινόταν κυρίως μέσω διαθηκών, οι οποίες μπορούσαν να αμφισβητηθούν μετά το θάνατο του διαθέτη. Με το νέο καθεστώς, εισάγεται η δυνατότητα σύναψης δεσμευτικών συμφωνιών μεταξύ του κληροονομούμενου και των κληρονόμων του εν ζωή, με τη μορφή συμβολαιογραφικού εγγράφου, το οποίο θα καταχωρίζεται επίσης στο Μητρώο Διαθηκών. Στόχος είναι η αποφυγή μεταθανάτιων συγκρούσεων και η διασφάλιση της βούλησης του διαθέτη.
Σημαντικές αλλαγές επέρχονται και στα δικαιώματα συγκεκριμένων κατηγοριών κληρονόμων. Ειδικότερα, αναγνωρίζεται πλέον το κληρονομικό δικαίωμα των συντρόφων ζωής, ακόμα και αν δεν έχουν συνάψει γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης. Μέχρι πρότινος, το κληρονομικό δίκαιο αναγνώριζε δικαιώματα μόνο σε νόμιμους συζύγους ή σε όσους είχαν συνάψει σύμφωνο συμβίωσης· οι σύντροφοι χωρίς επίσημη νομική αναγνώριση δεν είχαν καμία κληρονομική προστασία. Η νέα αυτή ρύθμιση αντανακλά τις σύγχρονες μορφές οικογενειακής ζωής και επιδιώκει την προστασία των δικαιωμάτων των συντρόφων σε περιπτώσεις θανάτου. Αντίθετα, περιορίζεται το κληρονομικό δικαίωμα των συζύγων που βρίσκονται σε διάσταση, καθώς και των υπερήλικων γονέων, οι οποίοι μέχρι πρόσφατα είχαν εξασφαλισμένο μερίδιο στην κληρονομιά.
Επιπλέον, κατά το άρθρο 1825 του Αστικού Κώδικα, η νόμιμη μοίρα διασφαλίζει ότι συγκεκριμένοι συγγενείς του διαθέτη (κατιόντες, σύζυγος, γονείς) δεν μπορούν να αποκληρωθούν πλήρως, ακόμη και αν υπάρχει διαθήκη. Η νόμιμη μοίρα ισούται με το ήμισυ του μεριδίου της εξ αδιαθέτου κληρονομιάς που θα ελάμβανε ο δικαιούχος ελλείψει διαθήκης. Η ρύθμιση αυτή, ρωμαϊκής καταγωγής, στοχεύει στην προστασία των στενών συγγενών και στον περιορισμό της απόλυτης ελευθερίας διάθεσης της περιουσίας.
Η Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή εισηγείται την τροποποίηση του θεσμού της νόμιμης μοίρας, με γνώμονα την ενίσχυση της ελευθερίας του διαθέτη. Εξετάζεται η μείωση του ποσοστού της ή ακόμη και η κατάργησή της σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως όταν ο κατιών έχει ήδη τύχει δωρεών σημαντικής αξίας ή υπάρχει αποδεδειγμένα πλήρης διακοπή προσωπικής σχέσης. Η προσέγγιση αυτή αντλεί έμπνευση από ευρωπαϊκά νομικά συστήματα, όπως το γερμανικό (§ 2303 BGB) και το ολλανδικό, τα οποία παρέχουν μεγαλύτερη ευελιξία στο διαθέτη. Ωστόσο, εγείρονται σοβαρά νομικοδογματικά ζητήματα, κυρίως ως προς την προστασία των κοινωνικά ασθενέστερων μελών της οικογένειας.
Οι αλλαγές αυτές εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο εκσυγχρονισμού του ελληνικού κληρονομικού δικαίου, το οποίο δεν έχει υποστεί σημαντικές τροποποιήσεις εδώ και δεκαετίες. Η ανάγκη για αναθεώρηση υπαγορεύεται από τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις, καθώς και από την επιθυμία εναρμόνισης με τα ευρωπαϊκά πρότυπα και τις διεθνείς πρακτικές. Η εισαγωγή των κληρονομικών συμβάσεων, για παράδειγμα, έχει ήδη εφαρμοστεί με επιτυχία σε χώρες όπως η Γερμανία, η Αυστρία και η Ελβετία, προσφέροντας ένα πρότυπο για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής νομοθεσίας.
Συνολικά, οι προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις στοχεύουν στη δημιουργία ενός πιο ευέλικτου, δίκαιου και αποτελεσματικού κληρονομικού δικαίου, το οποίο ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας και ενισχύει την ασφάλεια των συναλλαγών. Η επιτυχής εφαρμογή τους θα εξαρτηθεί από την προσεκτική διαμόρφωση των νομοθετικών διατάξεων και την ευαισθησία στην αντιμετώπιση των ποικίλων κοινωνικών και οικογενειακών καταστάσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Κληρονομικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2023
- Κληρονομικό Δίκαιο: Αυστηρότερος ο νόμος για ιδιόγραφες διαθήκες, amyna.news.gr, διαθέσιμο εδώ
- Αλλάζουν όλα στο Κληρονομικό Δίκαιο – Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες;, megatv.com, διαθέσιμο εδώ
