Της Αγγελικής Τσιούντσιουρα,
Το δίκτυο Natura 2000 αποτελεί το θεμελιώδη μηχανισμό προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δημιουργήθηκε βάσει των ευρωπαϊκών οδηγιών 92/43/ΕΟΚ («Οδηγία για τους οικοτόπους») και 2009/147/ΕΚ («Οδηγία για τα πτηνά»), οι οποίες επιβάλλουν στα κράτη-μέλη την ανάληψη ενεργών μέτρων για την προστασία των ειδών χλωρίδας και πανίδας, καθώς και των φυσικών οικοτόπων που παρουσιάζουν ιδιαίτερη σημασία σε ενωσιακό επίπεδο. Το δίκτυο περιλαμβάνει δύο βασικές κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών: τις Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ), οι οποίες καθορίζονται βάσει της Οδηγίας για τους οικοτόπους, και τις Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ), που προβλέπονται από την Οδηγία για τα πτηνά. Η υλοποίηση των υποχρεώσεων αυτών ενσωματώθηκε στην ελληνική έννομη τάξη αρχικά μέσω του Ν. 1650/1986 και, μεταγενέστερα, πιο συστηματικά με το Ν. 3937/2011 περί «Διατήρησης της Βιοποικιλότητας».
Σκοπός του δικτύου Natura 2000 δεν είναι η απόλυτη απαγόρευση της ανθρώπινης δραστηριότητας στις προστατευόμενες περιοχές, αλλά η εξασφάλιση της συμβατότητας οποιασδήποτε δραστηριότητας με τους στόχους διατήρησης της κάθε περιοχής. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα σύστημα ήπιας διαχείρισης, το οποίο επιδιώκει την αρμονική συνύπαρξη της ανθρώπινης ανάπτυξης με την προστασία της φύσης. Οι περιοχές Natura 2000 χαρακτηρίζονται βάσει επιστημονικών κριτηρίων και καταχωρούνται σε εθνικά και ευρωπαϊκά μητρώα. Στην Ελλάδα, η διαχείριση του Δικτύου γίνεται από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), ενώ σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν και οι Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών. Η νομική προστασία που παρέχεται στις περιοχές αυτές υπάγεται στο άρθρο 24 του Συντάγματος, το οποίο επιτάσσει την υποχρέωση του κράτους να διαφυλάττει το φυσικό περιβάλλον ως κοινό αγαθό.
Ειδικότερα, όταν πρόκειται να υλοποιηθεί έργο ή δραστηριότητα εντός ή πλησίον περιοχής Natura 2000, καθίσταται υποχρεωτική η τήρηση μιας εξειδικευμένης διαδικασίας περιβαλλοντικής αδειοδότησης, η οποία θεσπίστηκε και ρυθμίζεται κυρίως από το Ν. 4014/2011. Στο πλαίσιο αυτό, απαιτείται η σύνταξη και υποβολή Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), στην οποία αναλύονται διεξοδικά οι πιθανές επιπτώσεις του σχεδιαζόμενου έργου στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Ωστόσο, σε περιπτώσεις περιοχών του δικτύου Natura 2000, η ΜΠΕ πρέπει υποχρεωτικά να συνοδεύεται και από Ειδική Οικολογική Αξιολόγηση (ΕΟΑ), σύμφωνα με το άρθρο 10 του Ν. 4014/2011 και το άρθρο 6 παρ. 3 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Η ΕΟΑ έχει ως στόχο την ειδική εξέταση των επιπτώσεων ενός έργου στους στόχους διατήρησης της προστατευόμενης περιοχής. Η διοίκηση, προτού εκδώσει Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ), οφείλει να διαπιστώσει, βάσει της ΕΟΑ, ότι το έργο δεν θα έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην ακεραιότητα της περιοχής Natura. Σε αντίθετη περίπτωση, η αδειοδότηση απαγορεύεται απολύτως, εκτός εάν πληρούνται σωρευτικά οι αυστηρές εξαιρέσεις του άρθρου 6 παρ. 4 της ίδιας Οδηγίας. Σύμφωνα με την ανωτέρω διάταξη, η αδειοδότηση επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση, εφόσον δεν υφίστανται εναλλακτικές λύσεις και το έργο εξυπηρετεί επιτακτικό λόγο σημαντικού δημόσιου συμφέροντος. Σε αυτή την περίπτωση, το κράτος-μέλος υποχρεούται να λάβει τα κατάλληλα αντισταθμιστικά μέτρα, ώστε να διασφαλιστεί η συνολική συνοχή του δικτύου Natura 2000.
Εμβληματική υπόθεση για την ερμηνεία και εφαρμογή των ανωτέρω αποτελεί η υπόθεση του ποταμού Αχελώου. Το φιλόδοξο έργο εκτροπής του ποταμού από τη Δυτική Ελλάδα προς τη Θεσσαλία αποτέλεσε αντικείμενο έντονων δικαστικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων για περισσότερα από τριάντα έτη. Το έργο προέβλεπε την κατασκευή φραγμάτων και σηράγγων μεταφοράς, επηρεάζοντας σημαντικά προστατευόμενες περιοχές Natura 2000 στον άνω ρου του ποταμού. Το Συμβούλιο της Επικρατείας, με τις αποφάσεις 3478/2000, 1688/2005 και κυρίως την υπ’ αριθμ. 26/2014 της Ολομέλειας, έκρινε κατ’ επανάληψη την ακυρότητα των σχετικών διοικητικών πράξεων, στηριζόμενο στην πλημμελή εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και, ειδικότερα, στην έλλειψη επαρκούς και πλήρους ΕΟΑ, στην ανεπάρκεια των αντισταθμιστικών μέτρων και στην απουσία τεκμηρίωσης επιτακτικού δημόσιου συμφέροντος. Το Δικαστήριο τόνισε ότι η διατήρηση των προστατευόμενων περιοχών υπερέχει ακόμη και έναντι σημαντικών αναπτυξιακών έργων, εφόσον δεν πληρούνται οι αυστηρές προϋποθέσεις του ευρωπαϊκού δικαίου. Η νομολογιακή αυτή εξέλιξη αποτέλεσε ορόσημο για την ερμηνεία του άρθρου 24 του Συντάγματος περί προστασίας του περιβάλλοντος, αλλά και για τη σύμφωνη με την Οδηγία εφαρμογή της περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Η υπόθεση του Αχελώου ανέδειξε την ανάγκη ύπαρξης ισχυρών θεσμικών εγγυήσεων, διαφάνειας και επιστημονικής τεκμηρίωσης, προκειμένου η περιβαλλοντική αδειοδότηση να συνιστά ουσιαστικό εργαλείο προστασίας και όχι απλώς τυπική διαδικασία.
Συμπερασματικά, οι περιοχές Natura 2000 ενσωματώνουν ένα αυστηρό νομικό καθεστώς προστασίας που δεσμεύει τη δημόσια διοίκηση και τους ιδιώτες. Η περιβαλλοντική αδειοδότηση, ως μέσο ελέγχου της συμβατότητας των έργων με την περιβαλλοντική νομοθεσία, αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν αφορά περιοχές του Δικτύου. Η υπόθεση του Αχελώου καταδεικνύει ότι η δικαιοσύνη αποτελεί κρίσιμο πυλώνα για την προάσπιση του δημοσίου συμφέροντος, που συνδέεται με την περιβαλλοντική ακεραιότητα και τη διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ελισάβετ Συμεωνίδου – Καστανίδου, Ζητήματα Νομικής Προστασίας Περιβάλλοντος, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2011
- Δίκτυο Natura 2000, ypen.gov.gr, διαθέσιμο εδώ
