Της Ράνιας Μουστάκα,
Δεν είναι όλες οι εποχές ίδιες. Υπάρχουν εκείνες που γεννούν συμβιβασμούς, αφαιρώντας από τον άνθρωπο την ικανότητα να ελπίζει. Υπάρχουν όμως κι εκείνες, που γεννούν καθήκον. Που κάνουν τον λαό να στρέφει το βλέμμα του στο φως της Ιστορίας και να διαλέγει πλευρά — χωρίς ουδετερότητες, χωρίς «ναι μεν, αλλά».
Η Ισπανία του 1936, δεν ήταν απλώς μια χώρα στα πρόθυρα κατάρρευσης. Ήταν το προανάκρουσμα ενός παγκόσμιου εφιάλτη, το πρώτο πεδίο δοκιμής για το «τέρας» του φασισμού, που έμελλε να ποδοπατήσει την Ευρώπη. Ωστόσο, στα ερείπια εκείνης της Δημοκρατίας, γράφτηκε μια από τις πιο συγκλονιστικές σελίδες της διεθνιστικής αλληλεγγύης: άνθρωποι χωρίς κοινή γλώσσα, με μόνο κοινό σημείο την πίστη στη δικαιοσύνη και την ελευθερία, έσμιξαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες. Και βρέθηκαν να πολεμούν πλάι πλάι, όχι για λάβαρα εθνικά, αλλά για τα ιδανικά της ανθρωπότητας.
Και ανάμεσά τους, Έλληνες.
Όχι πολλοί. Αλλά αρκετοί για να σηκώσουν το βάρος της τιμής. Αρκετοί για να γράψουν με αίμα και πυρίτιδα ότι, όσο κι αν λυσσάει ο φασισμός, υπάρχουν καρδιές που δεν παγώνουν από φόβο, μυαλά που δεν υποτάσσονται, χέρια που δεν ξεχνούν πώς να υψώνονται.
Όταν στα μέσα του Ιούλη του 1936 εκδηλώθηκε το πραξικόπημα του στρατηγού Φράνκο εναντίον της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου, η Ισπανία βυθίστηκε στον ίσως πιο συμβολικά φορτισμένο εμφύλιο της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας. Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος (1936-1939) δεν υπήρξε απλώς μια εσωτερική διαμάχη για την εξουσία, αλλά η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ του ανερχόμενου φασισμού και των προοδευτικών δυνάμεων της Ευρώπης, ένα προοίμιο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που σύντομα θα κατακλύσει τον πλανήτη.
Από τη μία πλευρά, το φασιστικό μπλοκ των πραξικοπηματιών, υπό τον στρατηγό Φρανθίσκο Φράνκο, ενισχυμένο στρατιωτικά, οικονομικά και πολιτικά από τη ναζιστική Γερμανία του Χίτλερ, τη φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι, καθώς και την Πορτογαλία του Σαλαζάρ. Από την άλλη, μια ετερόκλητη αλλά συγκλονιστική συμμαχία· εργάτες, φοιτητές, διανοούμενοι, αγρότες, γυναίκες και άνδρες κάθε ηλικίας· αναρχικοί, σοσιαλιστές, κομμουνιστές, τροτσκιστές και φιλελεύθεροι δημοκράτες από την Ισπανία και κάθε γωνιά του κόσμου. Όλοι αυτοί συνενώθηκαν υπό την κοινή πίστη πως η Ισπανία δεν έπρεπε να πέσει· πως αν η Μαδρίτη συνθηκολογούσε, τότε η Ευρώπη θα κατρακυλούσε σ’ έναν κατήφορο χωρίς επιστροφή, παραδομένη στο φασιστικό ζόφο που όλο και μεγάλωνε. Για τους ίδιους, η Ισπανία δεν ήταν απλώς ένας ακόμη εμφύλιος πόλεμος· ήταν το τελευταίο ανάχωμα της ελευθερίας πριν από τη γενικευμένη νύχτα του φασισμού που ερχόταν.
Μέσα σε αυτήν τη μεγαλειώδη και τραγική τοιχογραφία του 20ού αιώνα, ξεχωρίζει μια μορφή αυταπάρνησης: οι Διεθνείς Ταξιαρχίες. Πάνω από 40.000 —και συνολικά ως 60.000— μάχιμοι εθελοντές, άνδρες και γυναίκες από 53 χώρες εγκατέλειψαν τις πατρίδες τους για να πολεμήσουν σε ξένο έδαφος για μια υπόθεση που θεώρησαν πανανθρώπινη: την πάλη ενάντια στον φασισμό. Ανάμεσά τους και δεκάδες Έλληνες – πρόσφυγες, εξόριστοι, οικονομικοί μετανάστες, εργάτες, κομμουνιστές και ιδεολόγοι που, με εφόδιο τη φλόγα της ελευθερίας, βρέθηκαν στα χαρακώματα της Ισπανίας. Αυτή η ανομοιογένεια των Ελλήνων εθελοντών, παρά την κοινή κοινωνική και πολιτική τους αφετηρία, είναι που καθιστά δυσκολότερη την πλήρη καταγραφή τους στις σελίδες της ελληνικής ιστοριογραφίας.
Οι πρώτοι Έλληνες μαχητές κατέφθασαν από τη Γαλλία στις αρχές Οκτώβρη του 1936. Μαζί με άλλους αγωνιστές των Βαλκανίων, κυρίως από τη Γιουγκοσλαβία, συγκρότησαν τον Βαλκανικό Λόχο, υπό την καθοδήγηση του Παναγιώτη Αιβατζή, με το ψευδώνυμο «Μάριος». Ο Αιβατζής δεν ήταν μόνο υπεύθυνος των Ελλήνων του Λόχου, αλλά και πρωτεργάτης στην ίδρυσή του. Ο Λόχος εντάχθηκε στο Τάγμα Ντομπρόβσκι (Dobrowsky), που έφερε το όνομα του Πολωνού επαναστάτη της Παρισινής Κομμούνας. Μαζί με άλλα δύο τάγματα σχημάτισαν την περίφημη 11η Διεθνή Ταξιαρχία.
Μια άλλη ομάδα Ελλήνων μαχητών εντάχθηκε στον Βαλκανικό Λόχο του Τάγματος Στέλμαν, ενταγμένου στη 12η Διεθνή Ταξιαρχία, ενώ μικρός αριθμός Ελληνοκυπρίων που ζούσαν στο Λονδίνο, όπως οι Αντώνης Θεοδούλου και Αιζεκίας Παπαϊωάννου (μετέπειτα γενικός γραμματέας του ΑΚΕΛ), πολέμησαν στον Αγγλικό Λόχο.
Στις 6 και 7 Νοέμβρη του 1936, οι άνδρες της 11ης Διεθνούς Ταξιαρχίας φτάνουν από το Αλμπαθέτε στην πολιορκούμενη Μαδρίτη, ακριβώς τη στιγμή που οι φασιστικές δυνάμεις του Φράνκο πιέζουν ασφυκτικά. Ήταν οι πρώτοι εθελοντές που έφτασαν στη μάχη. Το Τάγμα Ντομπρόβσκι, πλάι στο Τάγμα Κομούνα του Παρισιού, ανέλαβε την υπεράσπιση του δρόμου προς την Πανεπιστημιούπολη — μια περιοχή στρατηγικής σημασίας και εξαιρετικής επικινδυνότητας. Οι συγκρούσεις υπήρξαν αδυσώπητες: ο εχθρός διέθετε τεράστια υπεροπλία και εξαπέλυε μανιασμένες επιθέσεις. Όμως οι διεθνιστές, με πενιχρό οπλισμό, αλλά άφθονη τόλμη, οχύρωσαν κάθε μέτρο γης. Σε λίγες ημέρες, μπήκε στη μάχη και η 12η Διεθνής Ταξιαρχία, με ανάλογη αυταπάρνηση.
Οι μάχες της Μαδρίτης δεν ήταν απλώς μια μάχη για μια πόλη. Ήταν ένα ορόσημο. Η ήττα του Φράνκο εκείνη τη στιγμή δεν άλλαξε μόνο τη ροή του πολέμου. Ανύψωσε το ηθικό ολόκληρης της αντιφασιστικής Ισπανίας και αναπτέρωσε τις ελπίδες των μαχόμενων λαών ότι ο φασισμός δεν είναι ανίκητος.
Και για του λόγου το αληθές… Από τους περίπου 400 εθελοντές ελληνικής καταγωγής που πολέμησαν στις γραμμές των Διεθνών Ταξιαρχιών, σχεδόν το 25% —περί τους 100 μαχητές— δεν γύρισαν ποτέ πίσω. Ανάμεσα στις πιο τεκμηριωμένες περιπτώσεις πεσόντων συγκαταλέγονται ο Μανώλης Μαύρος από την Κάλυμνο, ο φοιτητής του Παρισιού Σπίνος από τη Χίο, ο Αντώνης Φλώρος, ο Γιάννης Σταύρου-Θρακιώτης που ζούσε στη Γαλλία, καθώς και ο Κώστας Κάλπακας. Τι τους ένωνε; Η πίστη πως η Επανάσταση δεν είναι εθνικό καθήκον, αλλά διεθνιστικό χρέος· πως η Ισπανία δεν ήταν ξένη γη, αλλά προκεχωρημένο φυλάκιο της παγκόσμιας αντίστασης στον φασισμό.
Ωστόσο, ούτε όσοι επέζησαν γνώρισαν ειρήνη. Στην Ελλάδα του Μεταξά αντιμετωπίστηκαν ως ανεπιθύμητοι· εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν, σιωπήθηκαν. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον Καναδά τέθηκαν υπό διαρκή επιτήρηση ως «επικίνδυνα στοιχεία», ενώ ακόμη και στην ίδια την ΕΣΣΔ, οι περισσότεροι θεωρήθηκαν ύποπτοι και αποκλείστηκαν από κρατικούς μηχανισμούς και προνόμια. Επέστρεψαν ζωντανοί, αλλά αντιμετωπίστηκαν σαν σκιές. Και όμως, αυτοί οι άνθρωποι έδωσαν σάρκα και οστά στο αόρατο νήμα που συνέδεσε τον ελληνικό λαό με τον παγκόσμιο αντιφασιστικό αγώνα.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος έληξε το 1939 με τη νίκη του Φράνκο, του οποίου το φασιστικό καθεστώς επισκίασε τη χώρα έως τον θάνατό του, το 1975. Ωστόσο, οι Διεθνείς Ταξιαρχίες δεν ηττήθηκαν στην ουσία τους· ακόμη κι αν οι σάλπιγγες της νίκης δεν ηχήσαν ποτέ για χάρη τους. Οι εθελοντές που συγκρότησαν αυτές τις ταξιαρχίες, ανεξαρτήτως εθνικότητας, κουβαλούσαν πάνω τους μια τιμή και ένα μεγαλείο που λίγοι τολμούν ακόμη και να φανταστούν. Δεν πολέμησαν για δόξα ή μυθοπλαστικούς ηρωισμούς. Εκείνοι πολέμησαν για κάτι ασύγκριτα πιο γνήσιο: για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και για την ελπίδα μιας αναδυόμενης, ελεύθερης κοινωνίας.
Κι αν οι περίπου 400 Έλληνες εθελοντές της Ισπανίας παραμένουν στο περιθώριο της συλλογικής μνήμης, αυτό δεν είναι τυχαίο. Οφείλεται στη νωχελική, εθνοκεντρική ιστοριογραφία, η οποία μεθοδικά και συνειδητά απέφυγε να τους αναγνωρίσει. Πώς να τιμηθούν, άλλωστε, άνθρωποι που απαρνήθηκαν πατρίδες, σύνορα και φυλές, για να πολεμήσουν υπέρ της ανθρωπότητας; Πώς να ενσωματωθούν στο εθνικό αφήγημα εκείνοι που ύψωσαν τα όπλα, όχι απέναντι σε αλλόφυλους εισβολείς, αλλά ενάντια στους μηχανισμούς του φασισμού και της ταξικής εκμετάλλευσης;
Δεν υπάρχει τίποτα «ηρωικό» στον θάνατό τους και το ήξεραν. Γιατί ήξεραν, επίσης, πως το μεγαλείο δεν κατοικεί στον θάνατο, αλλά στην άρνηση του φόβου, στην ανυπακοή, στην απελευθερωτική δύναμη της δράσης. Και αυτή η αλήθεια, όσο κι αν φιμώνεται, είναι πιο ανθεκτική από κάθε κρατική σιωπή, από κάθε επίσημη λήθη. Ήταν Άνθρωποι. Και γι’ αυτό ακριβώς ήταν και παραμένουν ανίκητοι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Άντονι Μπίβορ (2006), Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939, Αθήνα: εκδ. Γκοβόστη
- Έλεν Γκράχαμ (2007), Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, Αθήνα: εκδ. Ελληνικά Γράμματα
- «Los buenos antifascistas»: Η ιστορία των Ελλήνων εθελοντών του ισπανικού εμφυλίου, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
