Της Εμμανουέλας Σφακιανάκη,
Η έννοια του “cancel culture” αποτελεί ένα σύγχρονο φαινόμενο που εντείνει τη δημόσια συζήτηση για τα όρια της ελευθερίας έκφρασης και της λογοκρισίας, ιδίως στην εποχή των κοινωνικών δικτύων. Κατά βάση αφορά την κοινωνική καταδίκη, απομόνωση και αποκλεισμό ατόμων ή οργανισμών λόγω απόψεων και συμπεριφορών που θεωρούνται αμφιλεγόμενες ή επιβλαβείς. Η νομική διάσταση αυτής της πρακτικής είναι καθοριστική, καθώς επηρεάζει άμεσα τα δικαιώματα των ατόμων στην έκφραση και την προστασία από τη δημόσια επίθεση. Το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: πόσο νόμιμο είναι να «ακυρώνεται» κάποιος για τις απόψεις του και πώς επηρεάζει αυτή η διαδικασία τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως η ελευθερία του λόγου;
Εκκινώντας από τον ορισμό, η κουλτούρα της ακύρωσης αναφέρεται στην πρακτική της κοινωνικής αποδοκιμασίας και απομόνωσης ατόμων ή οργανισμών λόγω πρακτικών που θεωρούνται αμφιλεγόμενοι ή ακατάλληλοι από την κοινή γνώμη. Συνήθως εκδηλώνεται μέσω των κοινωνικών δικτύων, όπου οι χρήστες καταδικάζουν, απορρίπτουν ή ζητούν την αποδοκιμασία κάποιου δημόσιου προσώπου για τις ενέργειες ή τις απόψεις του. Η ακύρωση συχνά περιλαμβάνει πιέσεις για την απόλυση ατόμων από τις θέσεις τους, την απομάκρυνση τους από δημόσιες εκδηλώσεις ή την αποδοκιμασία τους από κοινωνικές ομάδες. Αν και η πρακτική αυτή δεν είναι καινούργια, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης την έχουν φέρει στο προσκήνιο με έναν ιλιγγιώδη τρόπο. Ειδικά στις σύγχρονες κοινωνίες, όπου τα όρια μεταξύ προσωπικής και δημόσιας ζωής είναι συχνά θολά, οι αντιδράσεις στο “cancel culture” γίνονται εντονότερες.
Στην Ελλάδα η ελευθερία της έκφρασης προστατεύεται από το Σύνταγμα της χώρας, συγκεκριμένα από το άρθρο 14. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό «η ελευθερία του λόγου και του τύπου είναι αναφαίρετο δικαίωμα των πολιτών». Ωστόσο, το ίδιο άρθρο προσδιορίζει ότι αυτή η ελευθερία δεν είναι απόλυτη και μπορεί να περιοριστεί, για να προστατευτούν άλλα δικαιώματα και συμφέροντα, όπως η δημόσια τάξη, η εθνική ασφάλεια και η προστασία της προσωπικότητας. Ειδικότερα, το άρθρο 14 παρ. 2 του Συντάγματος αναφέρει ότι η ελευθερία του τύπου μπορεί να περιορίζεται, όταν η διάδοση του λόγου προσβάλλει την προσωπικότητα, την εθνική ασφάλεια ή την κοινή ηθική. Αυτό σημαίνει ότι, εάν το περιεχόμενο του λόγου ή της έκφρασης θεωρηθεί ότι προκαλεί βλάβη ή κινδυνεύει να προκαλέσει σοβαρές συνέπειες στην κοινωνία, το κράτος έχει το δικαίωμα να παρεμβαίνει.
Σε διεθνές επίπεδο, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), η οποία έχει ενσωματωθεί στο εθνικό δίκαιο των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρέχει επίσης προστασία στην ελευθερία της έκφρασης μέσω του άρθρου 10. Συγκεκριμένα, το Άρθρο 10 παρ. 1 της ΕΣΔΑ αναφέρει ότι «κάθε άτομο έχει το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Αυτό το δικαίωμα περιλαμβάνει την ελευθερία να εκφράζει απόψεις και να λαμβάνει πληροφορίες χωρίς παρεμβάσεις από τις δημόσιες αρχές». Ωστόσο, η ελευθερία αυτή υπόκειται σε περιορισμούς, οι οποίοι προβλέπονται στην επόμενη παράγραφο του ίδιου άρθρου, όπου αναφέρεται ότι η ελευθερία του λόγου μπορεί να περιοριστεί όταν «είναι αναγκαίο σε μια δημοκρατική κοινωνία, για την προστασία της δημόσιας τάξης, της ασφάλειας, της υγείας, της ηθικής ή των δικαιωμάτων και της φήμης άλλων».
Έτσι, το εθνικό και ευρωπαϊκό δίκαιο, παρέχει τη δυνατότητα για περιορισμούς στη διάδοση απόψεων που μπορούν να προκαλέσουν βλάβη σε άλλους ή να απειλήσουν τη δημόσια τάξη, την ασφάλεια ή την ηθική. Επομένως, το ερώτημα που ανακύπτει με το “cancel culture” είναι εάν η κοινωνική πίεση και οι κυρώσεις που επιβάλλονται σε άτομα ή οργανισμούς για αμφιλεγόμενες απόψεις συνιστούν υπερβολικούς περιορισμούς στην ελευθερία της έκφρασης, ειδικά όταν δεν υπάρχουν νομικές διαδικασίες για τη διασφάλιση της δίκαιης εκδίκασης των κατηγοριών.
Αν και το “cancel culture” δεν έxει τυπικές νομικές ποινές (όπως φυλάκιση ή πρόστιμα), είναι αναγκαίο να αναγνωρίσουμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να οδηγήσει σε νομική δράση για δυσφήμιση ή παραβίαση άλλων δικαιωμάτων. Για παράδειγμα, αν η δημόσια «ακύρωση» κάποιου περιλαμβάνει ψευδείς κατηγορίες ή συκοφαντίες, τότε το άτομο που στοχοποιείται μπορεί να προσφύγει στη δικαιοσύνη για αποζημίωση ή για προστασία της προσωπικότητάς του. Στην Ελλάδα, η δυσφήμιση και η συκοφαντία είναι ποινικά αδικήματα σύμφωνα με το άρθρο 362 του ποινικού κώδικα, και ο προσφεύγων μπορεί να ζητήσει αποζημίωση μέσω αστικών δικαστηρίων. Σύμφωνα με το άρθρο 57 του αστικού κώδικα «κάθε προσβολή της προσωπικότητας, ήτοι της τιμής, της αξιοπρέπειας και της φήμης του ατόμου, μπορεί να δικαιολογήσει την επιδίκαση αποζημίωσης».
Ένα άλλο παράδειγμα αφορά την εργασία και τη συνταγματική προστασία της επαγγελματικής ελευθερίας. Ειδικά όταν ένα άτομο χάνει τη δουλειά του ή αντιμετωπίζει περιορισμούς στην επαγγελματική του δραστηριότητα λόγω των προσωπικών του απόψεων, μπορεί να προκύψει ζήτημα παραβίασης του δικαιώματος στην εργασία, το οποίο προστατεύεται από το Σύνταγμα και τη νομοθεσία περί εργασία. Οι εργαζόμενοι δεν πρέπει να απολύονται ή να υπόκεινται σε κυρώσεις λόγω των απόψεών τους, εκτός αν αυτές συνιστούν σοβαρή παράβαση της εργασιακής ηθικής ή των κανόνων της επιχείρησης.
Εν κατακλείδι, η συζήτηση γύρω από το “cancel culture” είναι περίπλοκη και γεμάτη αντιφάσεις. Από τη μία η ελευθερία έκφρασης είναι θεμελιώδες δικαίωμα που πρέπει να προστατεύεται, ενώ από την άλλη η κοινωνική υπευθυνότητα απαιτεί τη διασφάλιση ότι οι ακραίες και επικίνδυνες απόψεις δεν έχουν χώρο να αναπτυχθούν και να εξαπλωθούν. Ενώ η κουλτούρα της ακύρωσης μπορεί να θεωρηθεί ως μία μορφή λογοκρισίας, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η κοινωνία πρέπει να εξισορροπήσει την προστασία της ελευθερίας έκφρασης με την ανάγκη να διατηρηθεί η κοινωνική ηθική και να προστατευτούν τα δικαιώματα των ατόμων. Ο τρόπος με τον οποίο εξελίσσεται το “cancel culture” και πώς αντιμετωπίζεται νομικά θα επηρεάσει τις κοινωνικές και νομικές δομές στο μέλλον και ο διάλογος γύρω από το θέμα αυτό σίγουρα θα συνεχιστεί για πολλά χρόνια ακόμα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, echr.coe.int, διαθέσιμο εδώ
- Εύα Στάμου, Cancel Culture: Προστατεύει ή αστυνομεύει τον δημόσιο λόγο;, athensvoice.gr, διαθέσιμο εδώ
