Στρατηγική αυτονομία ή στρατηγική επιβίωση;

Της Μαρίας Μανουσίδου,

Για δεκαετίες, η άμυνα της Ευρώπης είχε βασιστεί σε μεγάλο βαθμό στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη συμμαχία του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, καθώς η παγκόσμια δυναμική ισχύος μεταβάλλεται, ο πόλεμος επιστρέφει στο κατώφλι της ηπείρου και η διατλαντική αξιοπιστία τίθεται υπό αμφισβήτηση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται πλέον σε μια κομβική στιγμή. Όλο και περισσότεροι εντός του μπλοκ ζητούν «στρατηγική αυτονομία»—την ικανότητα της Ε.Ε. να αμύνεται και να ενεργεί ανεξάρτητα, χωρίς υπερβολική εξάρτηση από την Ουάσιγκτον. Αυτό που κάποτε φαινόταν μια αφηρημένη πολιτική φιλοδοξία, μετατρέπεται τώρα σε επιτακτική στρατηγική αναγκαιότητα για πολλά κράτη-μέλη.

Ο διασυρμός του προέδρου της Ουκρανίας Volodymyr Zelensky από τον Donald Trump και τον JD Vance στο Λευκό Οίκο υπήρξε καταλυτική για τη διατλαντική συμμαχία. Διέλυσε τις παρατεταμένες ψευδαισθήσεις στην Ευρώπη σχετικά με τη στήριξη της Αμερικής απέναντι στη Ρωσία. Η συνάντηση αυτή και οι συμπεριφορές που παρουσιάστηκαν από τον Αμερικανό πρόεδρο, λειτούργησαν ως το αναγκαίο έναυσμα για την Ευρώπη, όντας πλέον επιφυλακτική έναντι της Αμερικής. Η Ευρώπη έθεσε ως προτεραιότητα τις ανάγκες της για αυτοάμυνα και στρατιωτική αυτονομία.

Έπειτα από την προσβλητική συνάντηση του Zelensky με τον Υπουργό Άμυνας των ΗΠΑ, Pete Hegseth η κατάσταση επιδεινώθηκε. Ο Pete Hegseth αποκάλεσε την Ευρώπη «αξιολύπητη» και την κατηγόρησε ότι επωφελείται από την προθυμία των ΗΠΑ στην άμυνα χωρίς να προσφέρει κάτι ουσιαστικό σε αντάλλαγμα. Η δήλωση αυτή έγινε σε μια ομαδική συνομιλία με αξιωματούχους της διοίκησης και κατά λάθος παρουσία δημοσιογράφου του The Atlantic, ο οποίος και τη δημοσίευσε. Μετά το περιστατικό, η Ευρώπη φαίνεται αποφασισμένη να φέρει ριζικές αλλαγές στις πολιτικές της και να αλλάξει τον τρόπο του παιχνιδιού, επιδιώκοντας στρατιωτική αυτονομία και καταρρίπτοντας ταμπού δεκαετιών.

Η μεγαλύτερη αλλαγή ήρθε από τη Γερμανία, τη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρώπης. Ο εν αναμονή καγκελάριος Friedrich Merz πέτυχε την κατάργηση του συνταγματικού «φρένου χρέους» της Γερμανίας—ένα μηχανισμό για τον περιορισμό του κρατικού δανεισμού. Αυτό επιτρέπει απεριόριστες δαπάνες για την άμυνα και την ασφάλεια. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι η κίνηση αυτή θα μπορούσε να ξεκλειδώσει έως και 600 δισεκατομμύρια ευρώ (652 δισεκατομμύρια δολάρια) για τη Γερμανία την επόμενη δεκαετία.

Στη γειτονική Γαλλία, ο Πρόεδρος Emmanuel Macron—που εδώ και χρόνια προωθεί την ευρωπαϊκή στρατηγική αυτονομία—φέρεται να εξετάζει την επέκταση της προστασίας του πυρηνικού οπλοστασίου της Γαλλίας στους ευρωπαίους συμμάχους. Τα σχόλια αυτά έγιναν στο πλαίσιο επέκτασης της πυρηνικής προστασίας των δυο μεγάλων πυρηνικών δυνάμεων της Ευρώπης, της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου .Ο Πολωνός Πρωθυπουργός Donald Tusk συμφώνησε με την ιδέα και πρότεινε να διερευνηθεί η απόκτηση πυρηνικών όπλων από την ίδια την Πολωνία.

Εν τω μεταξύ, η Πολωνία και οι χώρες της Βαλτικής (Εσθονία, Λιθουανία, Λετονία) αποφάσισαν να αποχωρήσουν από τη Συνθήκη της Οτάβα του 1997, για την παγκόσμια προσπάθεια εξάλειψης των ναρκών ξηράς. Η Λιθουανία έχει ήδη ανακοινώσει την πρόθεσή της να προμηθευτεί 85.000 νάρκες, ενώ η Πολωνία σχεδιάζει την εγχώρια παραγωγή ενός εκατομμυρίου.

Ακόμα και χώρες με παραδοσιακά ουδέτερη στάση, όπως η Ιρλανδία, άρχισαν να επαναξιολογούν τη στρατηγική τους. Στο πλαίσιο των συζητήσεων για την ειρήνη στην Ουκρανία σε περίπτωση μελλοντικής συμφωνίας, η ιρλανδική κυβέρνηση, με ιστορική έμφαση στις ειρηνευτικές αποστολές, κατέθεσε πρόταση νόμου που επιτρέπει την αποστολή στρατευμάτων χωρίς την υποχρεωτική έγκριση του ΟΗΕ, παρακάμπτοντας ενδεχόμενο βέτο από τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και το πενταμερές σχέδιο “ReArm Europe”, το οποίο στοχεύει στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας. Με προτεινόμενο προϋπολογισμό που αγγίζει τα 800 δισεκατομμύρια ευρώ, το σχέδιο προβλέπει επείγουσα στρατιωτική υποστήριξη προς την Ουκρανία, μετά την αναστολή της αμερικανικής βοήθειας στο Κίεβο. Το σχέδιο αυτό προτάθηκε από την Ursula von der Leyen, η οποία έθεσε την πιθανότητα να δοθεί στα κράτη-μέλη μεγαλύτερος δημοσιονομικός χώρος για αμυντικές επενδύσεις, καθώς και 150 δισεκατομμύρια ευρώ σε δάνεια για αυτές τις επενδύσεις, στοχεύοντας παράλληλα στην κινητοποίηση ιδιωτικών κεφαλαίων.

Παρουσιάζοντας το σχέδιο “ReArm Europe” στις Βρυξέλλες, η Ursula von der Leyen δήλωσε: «Αυτή είναι μια στιγμή για την Ευρώπη και είμαστε έτοιμοι να εντείνουμε το βήμα». Ο νέος αυτός δανεισμός στην Ε.Ε. θα παραχωρηθεί στις κυβερνήσεις της για τη χρηματοδότηση πανευρωπαϊκών δυνατοτήτων σε τομείς όπως η αεροπορική και πυραυλική άμυνα, τα συστήματα πυροβολικού, οι πύραυλοι, τα πυρομαχικά, τα drones και άλλες κρίσιμες ανάγκες. Η Ursula von der Leyen ανέφερε ότι ένας τέτοιος δανεισμός «θα βοηθήσει τα κράτη μέλη να συγκεντρώσουν τη ζήτηση και να αγοράσουν από κοινού.

Αυτό θα μειώσει το κόστος, θα περιορίσει τον κατακερματισμό, θα ενισχύσει τη διαλειτουργικότητα και θα ενδυναμώσει τη βιομηχανική μας βάση στον τομέα της άμυνας». Το σχέδιο περιλαμβάνει επίσης δράση από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, την οποία τα κράτη μέλη της Ε.Ε. επιδιώκουν να ωθήσουν προς χαλάρωση των περιορισμών δανεισμού για αμυντικές εταιρείες. Προβλέπεται επίσης η δημιουργία μιας ένωσης αποταμιεύσεων και επενδύσεων, προκειμένου να διευκολυνθεί η πρόσβαση των ευρωπαϊκών εταιρειών σε κεφάλαια.

Επιπλέον, από τις 9 Ιανουαρίου 2025, τα κράτη μέλη φαίνεται να αναθεωρούν σημαντικές πτυχές του πλαισίου συνεργασίας PESCO. Πρόκειται για ένα θεσμικό πλαίσιο, βάσει συνθηκών, που επιτρέπει στα 26 συμμετέχοντα κράτη μέλη της Ε.Ε. να σχεδιάζουν, να αναπτύσσουν και να επενδύουν από κοινού στην ανάπτυξη συνεργατικών ικανοτήτων, ενισχύοντας την επιχειρησιακή ετοιμότητα και τη συμβολή των ενόπλων δυνάμεών τους. Ήδη από το 2023, έχει ξεκινήσει μια στρατηγική αναθεώρηση του πλαισίου, επικεντρωμένη στην επαναξιολόγηση των στόχων και των δεσμεύσεων του PESCO, ώστε να διασφαλιστεί ότι τα υφιστάμενα έργα ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες ασφάλειας. Έχει μάλιστα γίνει πρόταση και προς την Ελβετία να συμμετάσχει στην πρωτοβουλία.

Ένας βασικός στόχος είναι η αυστηρότερη εναρμόνιση των πρωτοβουλιών του PESCO με τις νέες αμυντικές προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί υπό το φως της ρωσικής επιθετικότητας. Στο πλαίσιο του PESCO, τα κράτη μέλη της Ε.Ε. έχουν συμφωνήσει να συνεργάζονται στο σχεδιασμό, να μοιράζονται πόρους και να επενδύουν από κοινού στην ανάπτυξη κοινών στρατιωτικών δυνατοτήτων. Η πρωτοβουλία αποσκοπεί στην κάλυψη επιχειρησιακών κενών που υπερβαίνουν τις δυνατότητες μεμονωμένων κρατών. Τα διάφορα έργα του PESCO έχουν προχωρήσει σταθερά. Πολλά βρίσκονται ήδη σε φάση υλοποίησης και είναι έτοιμα να ενεργοποιηθούν σε περίπτωση ποικίλων απειλών και κρίσεων (πχ. The Cyber Threats and Incident Response Information Sharing Platform, The EUFOR Crisis Response Operation Core κ.ά.).

Καθώς το παγκόσμιο τοπίο ασφάλειας συνεχίζει να εξελίσσεται, η Ευρώπη βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι. Η έκκληση για στρατιωτική αυτονομία δεν αποτελεί πλέον απλώς ένα οραματικό ιδανικό—μετατρέπεται γρήγορα σε στρατηγική αναγκαιότητα. Αν και η πλήρης ανεξαρτησία από μακροχρόνιες συμμαχίες όπως το ΝΑΤΟ παραμένει πολύπλοκη και ίσως μακρινή, η τάση προς μια πιο αυτοδύναμη Ευρώπη είναι πλέον αναμφισβήτητη. Η πορεία προς τα εμπρός θα απαιτήσει ενότητα, επενδύσεις και πολιτικό θάρρος. Σε έναν ολοένα και πιο αβέβαιο κόσμο, η ικανότητα της Ευρώπης να προστατεύσει τις αξίες, τα σύνορα και τους πολίτες της μπορεί τελικά να εξαρτηθεί από την προθυμία της να αναλάβει η ίδια την ευθύνη για την ασφάλειά της.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• ‘PATHETIC’ Europe may finally be waking up from its military slumber, CNN.com, διαθέσιμο εδώ
• EU chief unveils €800bn plan to ‘rearm’ Europe, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
• Europe scrambles to rearm as Trump threatens security guarantees and Russian threat looms. Here’s what to know, CNN.com, διαθέσιμο εδώ
• Grand designs: the EU’s ambitions for defence integration, pesco.europa.eu, διαθέσιμο εδώ