Του Βασίλη Μορφονιού,
Ώρα να πούμε τα σύκα — σύκα και τη σκάφη — σκάφη.
Στο Θαυμαστό καινούργιο κόσμο του Χάξλευ κάθε μορφή τέχνης έχει απαγορευτεί. Ο λόγος είναι ότι η αυθεντική τέχνη που διεγείρει συναίσθημα και κριτική σκέψη είναι επικίνδυνη για ένα καθεστώς που έχει ως απόλυτη αξία τη σταθερότητα και τη μαζική ευτυχία. Αντίθετα έχει αντικατασταθεί από ρηχά καταναλωτικά θεάματα που στοχεύουν σε μια σύντομη ευχαρίστηση. Αν ψάχναμε όμως στα ράφια των δουλικών κατοίκων της δυστοπίας του Χάξλευ, είμαι σίγουρος ότι μια κλασική ταινία θα είχε όχι μόνο επιζήσει το purge αλλά θα προωθείτο κιόλας. Μιλάω φυσικά για το Forrest Gump.
Για όσους δεν έχουν ήδη ξεκινήσει να τρέχουν σαν τον πρωταγωνιστή για να κάνουν διαδήλωση έξω από το σπίτι μου, θέλω να ξεκινήσω λέγοντας ότι δεν θεωρώ το Forrest Gump τρομερά κακοφτιαγμένη ταινία. Σίγουρα δεν πρόκειται για κάτι το πρωτοποριακό, ούτε προσφέρει κάτι ιδιαίτερο στη κινηματογραφική ιστορία αλλά η ερμηνεία του Tom Hanks μαζί με τους κλασσικά προσεγμένους αμερικανικούς διαλόγους κάνουν την ώρα να περνάει γρήγορα και ευχάριστα. Κάπου εδώ τελειώνουν τα κομπλιμέντα μου, όμως καθώς πίσω από αυτή τη φαινομενικά απλή ιστορία, κρύβεται μια προσπάθεια προπαγάνδας που κάνει το “Birth of a Nation” να φαίνεται αντιστασιακό.
Το Forrest Gump ήταν από τις πρώτες κλασικές ταινίες που είδα και όπως όλοι, συγκινήθηκα από την ιστορία ενός αουτσάιντερ που καταφέρνει όχι μόνο να ξεπεράσει όποια εμπόδια συναντάει στη ζωή του, αλλά και να γνωρίσει κάθε μορφή επιτυχίας που μπορεί να φιλοδοξεί ένας άνθρωπος. Μεγαλώνοντας όμως, παρατήρησα πως το μήνυμα του Forrest Gump είναι όχι μόνο προβληματικό, αλλά κάθε σκηνή της ταινίας, μικρή ή μεγάλη, είναι ειδικά σχεδιασμένη για να οδηγήσει τον θεατή στο ίδιο συμπέρασμα. «Χαμογέλα ή πέθανε». Σπόιλερς από εδώ και κάτω, αλλά εδώ που τα λέμε περισσότερο χάρη παρά κατάρα είναι να μην την δεις με γυμνό μάτι.
Το Forrest Gump αφηγείται τη ζωή ενός άντρα με νοητική στέρηση, ο οποίος, χωρίς να το επιδιώξει ποτέ, καταλήγει να ζει όλες τις σημαντικές στιγμές της αμερικανικής ιστορίας του 20ού αιώνα. Από τη δεκαετία του ’50 ως τα τέλη των ’80s, ο Forrest τρέχει — κυριολεκτικά και μεταφορικά — μέσα από τον ρατσισμό, τον πόλεμο του Βιετνάμ, την κουλτούρα των χίπηδων, το Watergate και πολλά άλλα χωρίς ποτέ να σταθεί, να σκεφτεί, ή να επηρεαστεί ουσιαστικά από οτιδήποτε. Παρά την απάθεια του και τα αδύναμα πόδια του, ο Forrest γίνεται σταρ του ποδοσφαίρου, ήρωας του Βιετνάμ, βραβεύεται από δύο προέδρους, νικάει τους Κινέζους στο ping pong, γίνεται εκατομμυριούχος ανοίγοντας μια εταιρεία με γαρίδες, ενώ τελικά διασχίζει την Αμερική με τα πόδια ξεκινώντας ένα κίνημα ελαφρώς πιο ρηχό από την ίδια την ταινία του. Στο τέλος, γίνεται πατέρας, έχοντας πετύχει καθετί που όλοι πίστευαν ότι δεν θα μπορούσε. Έτσι, ο Forrest λειτουργεί ως προβολή για τον ίδιο θεατή και του προβάλλει τους δικούς του περιορισμούς, με την ταινία να του λέει επί της ουσίας ότι θα πετύχει ό,τι επιθυμεί αν έχει αρκετή θέληση και υπακοή.
«Τρέξε Forrest τρέξε» του είπε η αγαπημένη του όταν ήταν παιδί και αυτό έκανε όλη του τη ζωή. Πράγματι, ο ίδιος ο Forrest δεν φαίνεται να έχει δικιά του βούληση κατά τη διάρκεια της ταινίας, απλά εναλλάσσει τα άτομα και τους οργανισμούς που του δίνουν εντολές. Αρχικά, ήταν η μητέρα του, έπειτα η Jenny, αργότερα ο στρατός κλπ. Εντάσσοντας αυτό τον τρόπο ζωής στο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της εποχής ο Forrest είναι ο ορισμός του απαθούς απολιτίκ πολίτη που απλά ακολουθεί εντολές δίχως ποτέ να τις αμφισβητήσει. Ενσαρκώνει τις παραδοσιακές αξίες του Αμερικανικού Ονείρου, όπου ο καθένας μπορεί να πετύχει άμα απλά δουλέψει σκληρά και παίξει με τους κανόνες. Οι αξίες του Forrest είναι η άγνοια και η τυφλή πίστη στην Αμερική και η ταινία τον επιβραβεύει γι’ αυτές με όλους τους θησαυρούς του κόσμου.
Στον αντίποδα βρίσκεται η Jenny. Μια πολύ δημοφιλής άποψη σχετικά με το Forrest Gump που κυριαρχεί στο διαδίκτυο είναι ότι η Jenny, είναι ο κακός της ταινίας. Πράγματι, η Jenny τηρεί κάθε προδιαγραφή για να θεωρηθεί ο ανταγωνιστής της ταινίας. Έχει την πλήρη αφοσίωση του Gump και παρόλα αυτά του φέρεται απαίσια, φτάνοντας στο σημείο να προσκολληθεί σε αυτόν μόνο αφότου κολλήσει AIDS και μείνει έγκυος με ένα παιδί που όλοι αμφιβάλλουν ότι προέρχεται από τον Forrest. Αυτά όμως είναι επιφανειακά. Ο πραγματικός λόγος που είναι ο ανταγωνιστής είναι ότι έχει αντίθετες αξίες. Η Jenny δίνει το παρόν σε κάθε αντικομφορμιστικό κίνημα της εποχής της, από τις διαδηλώσεις κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, τους χίπηδες και τα παιδιά των λουλουδιών ακόμα και τους Μαύρους Πάνθηρες και τον αντιρατσιστικό αγώνα του ’60. Η Jenny είναι όλα όσα δεν είναι ο Forrest, έχει δικιά της ιδεολογία, δρα με βάση αυτό που θεωρεί ως συλλογικό συμφέρον αντί για το ατομικό και αρνείται κάθε μορφή υποταγής. Για τη στάση της αυτή, η ταινία την δαιμονοποιεί, τιμωρώντας την με πόνο, εξάρτηση και θάνατο. Οι μόνες στιγμές ευτυχίας της είναι όταν «παντρεύεται» τις αξίες του Forrest και πιάνει δουλειά ως σερβιτόρα.
Ίσως το μήνυμα να ήταν πιο αθώο αν ήταν μια φανταστική ιστορία αλλά τοποθετώντας την σε πραγματικά ιστορικά γεγονότα γίνεται άκρως αντιδραστικό. Ο πόλεμος στο Βιετνάμ π.χ. είναι ένα από τα πιο αναίτια και βάρβαρα εγκλήματα στην ιστορία της Αμερικής. Πολλές σπουδαίες αντιπολεμικές ταινίες όπως το “Apocalypse Now” ή το “Platoon” είχαν δείξει το πώς αυτός ο αχρείαστος πόλεμος τραυμάτισε μια γενιά ενώ κόστισε εκατοντάδες χιλιάδες ζωές αθώων Βιετναμέζων . Αυτές οι ταινίες παρουσιάζουν τον δυτικό πολιτισμό αποκομμένο από τις ηθικές του αρχές, αποκαλύπτοντας την αντίφαση ανάμεσα στις αμερικανικές αξίες και στις αμερικανικές πράξεις. Το Forrest Gump είναι το ακριβώς αντίθετο. Είναι μια ωδή στην παθητικότητα, όχι μια κριτική της. Όλα τα λάθη, τα προβλήματα και οι αδικίες της ιστορίας παρουσιάζονται από την οπτική κάποιου που δεν τα καταλαβαίνει — και άρα δεν αντιδρά σ’ αυτά. Είναι μια αντι—προοδευτική ταινία : Παρουσιάζει την Ιστορία σαν κάτι που απλώς συμβαίνει γύρω μας, κι όχι κάτι που εμείς δημιουργούμε. Έτσι, το Forrest Gump καταλήγει να είναι η πιο ρηχή ανάγνωση της ζωής και της ιστορίας. Και το Βιετνάμ δεν είναι παρά ένα παράδειγμα, η ταινία αντιμετωπίζει το ίδιο αδιάφορα όλη την αμερικανική ιστορία, παρουσιάζοντας τους όποιους αντικομφορμιστές στη καλύτερη ως αχάριστους και στη χειρότερη ως επικίνδυνή απειλή (μαύροι πάνθηρες).
Η πιο χαρακτηριστική σκηνή του πνεύματος της ταινίας είναι η ομιλία του Forrest ως βετεράνου μπροστά από ένα θυμωμένο πλήθος διαδηλωτών. Εδώ ο Forrest αναγκάζεται να πάρει θέση. Πριν προλάβει να μιλήσει όμως, γίνεται σαμποτάζ στο ηχοσύστημα στερώντας από το πλήθος και το κοινό την ευκαιρία να τον ακούσουν. Ο σκηνοθέτης κυριολεκτικά του απαγορεύει να ξεφύγει από την απολιτίκ στάση του.
Το Forrest Gump γυρίζει το Hollywood πίσω στο 1950 μακριά από τις μετέπειτα αμερικανικές ταινίες που κατέρριπταν τα θεμέλια του Αμερικανικού ονείρου και το αδηφάγο στρατιωτικό σύμπλεγμα. Γεφυρώνει το «χάσμα» των δύο κομμάτων παρουσιάζοντας έναν χαρακτήρα, που έχει συντηρητικές αξίες αλλά είναι και σωτήρας των ανήμπορων. Οι παραδοσιακές αμερικανικές αξίες θα σε βοηθήσουν να περάσεις κάθε εμπόδιο αρκεί μόνο να πιστέψεις σε αυτές. Ακόμα και οι Ευαγγελικοί εντάσσονται στο κάδρο με τον Στρατηγό Νταν να «σώζεται» όταν ασπάζεται τον χριστιανισμό, με μια καταιγίδα να διαλύει κάθε πλοίο εκτός από το δικό του και του Forrest κάνοντας τους εκατομμυριούχους. Ο θεός αγαπάει τους επιτυχημένους…
Οι μόνοι που δεν χωράνε στην εικόνα της ταινίας είναι όσοι αμφισβητούν αυτές τις αξίες ή έστω αμφιβάλλουν για το αν αυτές τηρούνται. Η φαινομενικά «απολιτίκ» ταινία καταλήγει να έχει ξεκάθαρο πολιτικό μήνυμα υπεράσπισης του status quo και μια αηδία προς οτιδήποτε στα αριστερά των Clinton που δύσκολα κρύβεται. Δεν είναι απλά μια feelgood ταινία. Το τυρί είναι η γλυκιά ιστορία ενός ανθρώπου με νοητική στέρηση να θριαμβεύει, η «αόρατη» φάκα όμως είναι ότι η συγκεκριμένη ιστορία αποτελεί μια ωδή στην αδράνεια, τη συμμόρφωση και την συναισθηματική καταστολή. Τι θα γινόταν αλήθεια, αν παίρναμε αυτή την απαθή ανάγνωση της ιστορίας και την τοποθετούσαμε στην Γερμανία του 1940 αντί για την Αμερική; Αν θέλουμε έναν καλύτερο κόσμο, οφείλουμε να μαθαίνουμε από τα λάθη του παρελθόντος. Το Forrest Gump μας ζητά να μην το κάνουμε…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Φόρεστ Γκαμπ, imdb.com, διαθέσιμο εδώ
