Της Εύας Παναγιωτοπούλου,
Η 4η Αυγούστου 1936 αποτελεί μια ημερομηνία που σφράγισε ανεξίτηλα την πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Εντούτοις, τι πραγματικά συνέβαινε στην κοινωνία και την πολιτική σκηνή της εποχής; Ποια ήταν τα βαθύτερα αίτια της ανατροπής του δημοκρατικού καθεστώτος; Και, τελικά, άνοιξε η σελίδα «Ιωάννης Μεταξάς» μέσω ενός πραξικοπήματος, ή εξαιτίας λανθασμένων πολιτικών και βασιλικών επιλογών;
Εν πρώτοις, η Ελλάδα από το 1920 και έπειτα «έπασχε» από έντονη πολιτική αστάθεια. Τόσο οι συνεχείς, εν γένει, πολιτικοί ανταγωνισμοί, όσο και η αντιπαράθεση του Λαϊκού Κόμματος και των Φιλελευθέρων, επέφεραν συχνές αλλαγές στην κυβέρνηση. Αποκορύφωμα της κατάστασης αυτής προκάλεσε, βέβαια, εκτός της εισόδου της χώρας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η μικρασιατική καταστροφή του 1922. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην έξωση του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’ και, τελικώς, στην έλευση δημοκρατικού καθεστώτος στη χώρα και η εγκαθίδρυση αυτής το 1924.
Μόλις ένα χρόνο μετά, η Δημοκρατία στην Ελλάδα ανετράπη από το στρατιωτικό Θεόδωρο Πάγκαλο, στις 25 Ιουνίου 1925. Εν αρχή παρουσιάζεται ως Πρωθυπουργός και λαμβάνει ψήφο εμπιστοσύνης. Παρ’ όλα αυτά, η δημοκρατία επανήλθε ένα χρόνο αργότερα. Η πολιτική σκηνή της χώρας, ήδη τεταμένη, επιβαρύνεται ακόμα περισσότερο από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929. Η δεκαετία του 1930 ξεκινά με απογοήτευση του κοινωνικού συνόλου, που επέφερε εμμέσως αύξηση των αριστερών κομμάτων και άνοδο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος. Οι συντηρητικοί κύκλοι πιέζουν όπως ήταν επόμενο για έναν ισχυρό ηγέτη.
Στις 3 Νοεμβρίου 1935, διενεργείται δημοψήφισμα που, υπό καθεστώς πρωτοφανούς νοθείας και τρομοκρατίας, απορρίπτει ολοκληρωτικά την αβασίλευτη δημοκρατία. Με ποσοστό 97,6%, επανέρχεται αμέσως το παλάτι στην Ελλάδα με την άφιξη του βασιλιά Γεωργίου του Β’. Ως εκ τούτου προκηρύσσονται εκλογές για τις 26 Ιανουαρίου 1936. Οι ψηφοφόροι δίνουν στους αντιβενιζελικούς μία περισσότερη έδρα έναντι του κόμματος των Φιλελευθέρων, με συνέπεια η δημιουργία κυβέρνησης να καθίσταται αδύνατη.
Ο Κωσταντίνος Δεμερτζής αναλαμβάνει να σχηματίσει εκ νέου κυβέρνηση, η οποία όμως διαλύεται ένα μήνα μετά τον αιφνίδιο θάνατό του. Στις 27 Απριλίου του ίδιου χρόνου, και έπειτα από ασυνεννοησία των μεγάλων κομμάτων για σχηματισμό κυβέρνησης—κυρίως λόγω της άρνησης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος να υποστηρίξει τους Φιλελεύθερους—δίνεται ψήφος εμπιστοσύνης στον Ιωάννη Μεταξά, πρώην αντιπρόεδρο της κυβέρνησης υπό τον Κωσταντίνο Δεμερτζή, ο οποίος στις εκλογές είχε λάβει μόλις το 4% των ψήφων. Εκ πολλών, η κίνηση αυτή ήταν βασιλικώς καθοδηγούμενη και έσπειρε το έδαφος για την υλοποίηση δικτατορικού σχεδίου.
Στις 4 Αυγούστου 1936, με πρόφαση των κομμουνιστικό κίνδυνο και την προσυπογραφή των περισσότερων εκ των υπουργών, ο Ιωάννης Μεταξάς αναστέλλει την ισχύ βασικών άρθρων του Συντάγματος, καταλύοντας ουσιαστικά τη Βουλή.
Η πενταετία 1936 έως 1941 σηματοδοτείται από την πλήρη συγκέντρωση εξουσίας στα χέρια του Ιωάννη Μεταξά και την εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού καθεστώτος. Με την κατάργηση της κοινοβουλευτικής λειτουργίας, την αναστολή της δράσης των πολιτικών κομμάτων και τη φίμωση της αντιπολίτευσης, το κράτος μετατράπηκε σε ένα μηχανισμό ιδεολογικού και κοινωνικού ελέγχου. Η εκτεταμένη λογοκρισία, η προπαγάνδα και οι διώξεις πολιτικών αντιφρονούντων—κυρίως κομμουνιστών—ενίσχυσαν την κατασταλτική φυσιογνωμία της διακυβέρνησης.
Ωστόσο, η διακυβέρνηση Μεταξά δεν περιορίστηκε στην καταστολή, αλλά εισήγαγε και σημαντικές κοινωνικοοικονομικές μεταρρυθμίσεις. Η καθιέρωση της υποχρεωτικής κοινωνικής ασφάλισης, η βελτίωση των εργασιακών δικαιωμάτων και η κρατική παρέμβαση στην οικονομία αποσκοπούσαν στη δημιουργία μιας «λαϊκής δικτατορίας» με εθνικιστικά χαρακτηριστικά. Παράλληλα, η ίδρυση του Εθνικού Οργανισμού Νεολαίας (ΕΟΝ) επεδίωκε τη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς προσανατολισμένης στο καθεστώς. Στο διεθνές πεδίο, η αρχική ουδετερότητα της χώρας έδωσε τη θέση της στην εμβληματική απόφαση της 28ης Οκτωβρίου 1940, που καθόρισε τη συμμετοχή της Ελλάδας στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Σήμερα, η πολιτική κληρονομιά του Μεταξά παραμένει αντικείμενο έντονης διαμάχης. Ενώ ορισμένοι επικαλούνται τις κοινωνικές του μεταρρυθμίσεις, άλλοι εστιάζουν στον αυταρχικό χαρακτήρα του καθεστώτος. Οι μέθοδοι πολιτικού ελέγχου, η κρατική προπαγάνδα και ο ρόλος του εθνικισμού στη διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης εξακολουθούν να επηρεάζουν τη σύγχρονη πολιτική σκηνή, αντανακλώντας τις διαχρονικές συγκρούσεις μεταξύ αυταρχισμού και δημοκρατίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γεώργιος Μαργαρίτης, Αγαθοκλής Αζέλης, Νικόλαος Ανδριώτης, Θεοχάρης Δετοράκης, Κωνσταντίνος Φωτιάδης, Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»
- Μελάς Σπύρος, «ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ, Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ», εκδόσεις Historia
