Της Αντωνίας Χόνδρου,
Η ραγδαία πρόοδος της βιοτεχνολογίας και της αναγεννητικής ιατρικής έχει φέρει στο επίκεντρο της επιστημονικής και κοινωνικής συζήτησης τη λήψη και χρήση βλαστοκυττάρων. Παρότι οι θεραπευτικές δυνατότητες είναι εντυπωσιακές, η διαδικασία συλλογής τους συνοδεύεται από σημαντικές νομικές και ηθικές προεκτάσεις. Η προέλευσή τους —από έμβρυα, εμβρυϊκούς ιστούς ή ενήλικες— θέτει σημαντικά ερωτήματα. Στο παρόν άρθρο αναλύεται το νομικό πλαίσιο που ρυθμίζει τη λήψη βλαστοκυττάρων στην Ελλάδα.
Η κύρια πηγή λήψης βλαστοκυττάρων είναι τα έμβρυα in vitro, γεγονός που εγείρει ηθικά και νομικά ζητήματα, καθώς η αφαίρεσή τους συνεπάγεται την καταστροφή του εμβρύου. Επιπλέον, βλαστοκύτταρα μπορούν να ληφθούν από εμβρυϊκούς ιστούς προερχόμενους από αμβλώσεις, όπου απαιτείται η συναίνεση της εγκύου. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η διαδικασία είναι λιγότερο αμφιλεγόμενη, καθώς αφορά ιστούς από μη βιώσιμα έμβρυα. Μια τρίτη πηγή είναι ο ομφάλιος λώρος και ο πλακούντας, των οποίων η χρήση δημιουργεί νομικές προκλήσεις, κυρίως σε σχέση με τη φύλαξη και την ιδιοκτησία των βλαστοκυττάρων. Επιπλέον, βλαστοκύτταρα μπορούν να ληφθούν από ενήλικες μέσω διαδικασιών όπως η μυελική αναρρόφηση ή η συλλογή από το περιφερικό αίμα, αν και σε αυτές τις περιπτώσεις δεν τίθενται σημαντικά νομικά ζητήματα.
Οι εφαρμογές των βλαστοκυττάρων εντάσσονται σε τρεις βασικούς τομείς: α) έρευνα, β) φαρμακολογία και γ) παραγωγή διαφοροποιημένων κυττάρων και ιστών για θεραπευτικούς σκοπούς. Η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής (ΕΕΒ) εξέτασε τις ηθικές και νομικές διαστάσεις της χρήσης των βλαστοκυττάρων και το 2001 διατύπωσε προτάσεις σχετικά με τους κανόνες και τις αρχές που πρέπει να διέπουν τη χρήση τους. Η έκθεση της επιτροπής αναφέρεται στη λήψη βλαστοκυττάρων από 1) Έμβρυα in vitro, 2) Εμβρυϊκούς ιστούς από αμβλώσεις, 3) Ενήλικες δότες.
Η λήψη από έμβρυα in vitro επιτρέπεται (καθώς σύμφωνα και με το άρθρο 18 της Σύμβασης του Οβιέδο επιτρέπεται η επεξεργασία in vitro εμβρύων), υπό την προϋπόθεση της πλήρους ενημέρωσης των δοτών και της συγκατάθεσής τους. Παράλληλα, απαγορεύονται οικονομικές συναλλαγές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην εμπορευματοποίηση των εμβρύων. Η αφαίρεση βλαστοκυττάρων έπειτα από άμβλωση εξαρτάται από το επιτρεπτό της άμβλωσης και τη συναίνεση των ενδιαφερομένων. Σε κάθε περίπτωση, απαγορεύονται οικονομικές συναλλαγές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην εμπορευματοποίηση των εμβρύων Η λήψη από ενήλικες απαιτεί ενημερωμένη συναίνεση, ενώ πρέπει να διασφαλίζεται η ανωνυμία του δότη, εκτός εάν τα κύτταρα προορίζονται για προσωπική του χρήση.
Ελληνικό Νομικό Πλαίσιο
Το ελληνικό δίκαιο περιλαμβάνει διάφορες ρυθμίσεις σχετικά με τη λήψη βλαστοκυττάρων. Η λήψη από εμβρυϊκούς ιστούς μετά από άμβλωση ή αποβολή δεν δημιουργεί νομικά διλήμματα, καθώς το άρθρο 304 παρ. 4 του ποινικού κώδικα επιτρέπει την άμβλωση στο πρώτο τρίμηνο. Ωστόσο, η απόφαση για τη χρήση των βλαστοκυττάρων ανήκει στην έγκυο, αν και υπάρχουν απόψεις που θεωρούν απαραίτητη και τη συναίνεση του συντρόφου της, καθώς και οι δύο είναι δότες των γαμετών από τους οποίους προέκυψε το έμβρυο.
Η λήψη βλαστοκυττάρων από in vitro έμβρυα ρυθμίζεται από τον νόμο 3305/2005. Η έρευνα σε πλεονάζοντα γονιμοποιημένα ωάρια επιτρέπεται έως τη 14η ημέρα από τη γονιμοποίηση (όπως συνάγεται από την παρ. 1β΄ του ά. 1459 ΑΚ), καθώς από αυτό το σημείο θεωρείται ότι δημιουργείται ανθρώπινη ζωή. Η διαδικασία απαιτεί άδεια από την αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, καθώς και έγγραφη ενημερωμένη συναίνεση των δοτών. Η μη συμμόρφωση με αυτές τις προϋποθέσεις επιφέρει αυστηρές ποινικές και διοικητικές κυρώσεις.
Ένα ιδιαίτερο ζήτημα είναι η δημιουργία in vitro εμβρύων αποκλειστικά για λήψη βλαστοκυττάρων, κάτι που απαγορεύεται από τη Σύμβαση του Οβιέδο (άρθρο 18, παρ. 2). Παρόλα αυτά, η ΕΕΒ εκτίμησε διαφορετικά τη θεραπευτική κλωνοποίηση, κρίνοντας ότι επιτρέπεται, καθώς η ελληνική νομοθεσία απαγορεύει μόνο την αναπαραγωγική κλωνοποίηση.
Ένα αμφιλεγόμενο θέμα είναι η προεμφυτευτική διάγνωση για επιλογή ιστοσυμβατού εμβρύου (“savior sibling”), ώστε ένα δεύτερο παιδί να χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία του πρώτου. Όταν ένα παιδί πάσχει από γενετική ανωμαλία και χρειάζεται μεταμόσχευση αιμοποιητικών κυττάρων, η χρήση βλαστοκυττάρων από το ομφαλοπλακουντιακό αίμα του δευτέρου παιδιού θεωρείται μια δυνητική λύση. Το δεύτερο παιδί επιλέγεται μέσω γενετικού ελέγχου ώστε να είναι ιστοσυμβατό και να μην φέρει τη γενετική ανωμαλία.
Δεν υπάρχει συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο που να ρυθμίζει αυτή την πρακτική, ωστόσο ελλείψει ρητής απαγόρευσης, θεωρείται επιτρεπτή. Η κύρια ηθική ανησυχία αφορά τον κίνδυνο «εργαλειοποίησης» του εμβρύου, καθώς οι γονείς μπορεί να επιλέξουν να φέρουν στον κόσμο ένα παιδί με μοναδικό σκοπό τη θεραπεία του αδελφού του. Επιπλέον, εγείρονται ερωτήματα για τη συναισθηματική δυναμική της οικογένειας, καθώς το δεύτερο παιδί μπορεί να υπερεκτιμηθεί ή να υποτιμηθεί, ανάλογα με την αντίληψη των γονέων για τον ρόλο του.
Από την άλλη, οι υποστηρικτές αυτής της πρακτικής επισημαίνουν ότι το δεύτερο παιδί θα ζήσει και θα μεγαλώσει κανονικά. Σε πολλές περιπτώσεις, οι γονείς επιθυμούν πραγματικά το δεύτερο παιδί και δεν το αντιμετωπίζουν απλώς ως «μέσον θεραπείας». Επιπλέον, δεδομένου ότι η διαδικασία δεν προκαλεί βλάβη στο νεογνό-δότης, θεωρείται ότι δε συνιστά μορφή εκμετάλλευσης.
Η λήψη και χρήση βλαστοκυττάρων αποτελεί ένα πολυδιάστατο πεδίο στο οποίο συγκλίνουν η βιοϊατρική έρευνα, η νομική ρύθμιση και η βιοηθική προβληματική. Η ανάγκη για σαφές και συνεκτικό νομικό πλαίσιο είναι επιτακτική, προκειμένου να διασφαλίζεται τόσο η επιστημονική πρόοδος όσο και η προστασία των δικαιωμάτων των εμπλεκομένων. Η ελληνική έννομη τάξη έχει κάνει σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση, ωστόσο η πολυπλοκότητα των σύγχρονων εφαρμογών —όπως η θεραπευτική κλωνοποίηση και η προεμφυτευτική επιλογή ιστοσυμβατών εμβρύων— καθιστά αναγκαία τη συνεχή αναθεώρηση και επικαιροποίηση του υφιστάμενου πλαισίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Έκθεση για τη χρήση των βλαστοκυττάρων στη βιοϊατρική έρευνα και την κλινική ιατρική, bioethics.gr, διαθέσιμο εδώ
- Αγλαΐα Λιόυρδη, Ιατρικό ποινικό δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη, 2021
