Του Γιάννη Μπότσα,
Εισαγωγή
Οι πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία που καθορίζουν την ανάπτυξη και την πορεία ενός έθνους. Η διαμόρφωσή τους, ειδικά κατά την περίοδο δημιουργίας ενός κράτους, μπορεί να επηρεάσει μακροπρόθεσμα τη λειτουργία της οικονομίας και την κοινωνική συνοχή. Στην περίπτωση της Ελλάδας, το πρώιμο κράτος (1830-1900) κληρονόμησε και αναπαρήγαγε ένα πλέγμα θεσμών που χαρακτηρίζονταν από εκμεταλλευτικές δομές και έλλειψη κοινωνικής ενσωμάτωσης.
Το παρόν εξετάζει τη διαμόρφωση του φορολογικού συστήματος στο νέο ελληνικό κράτος, τις επιρροές από την Οθωμανική παράδοση, καθώς και τις οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της θεσμικής αυτής κληρονομιάς. Μέσα από την ανάλυση των φορολογικών μηχανισμών, επιδιώκεται να κατανοηθεί πώς διαμορφώθηκε το ελληνικό οικονομικό σύστημα και ποιοι παράγοντες συνέβαλαν στη διαιώνιση ανισοτήτων και δυσλειτουργιών.
Η Κληρονομιά του Οθωμανικού Μοντέλου
Το ελληνικό κράτος ιδρύθηκε μέσα σε ένα πλαίσιο που συνδύαζε οθωμανικές πρακτικές με επιρροές από τις κεντροευρωπαϊκές διοικητικές δομές. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η διοίκηση βασιζόταν σε κοινοτικές δομές, όπου προεστοί και έμποροι ασκούσαν εξουσία και διαχειρίζονταν τη φορολογία μέσω εκμίσθωσης των φοροεισπρακτικών δικαιωμάτων. Η πρακτική αυτή μεταφέρθηκε στο νέο ελληνικό κράτος, διατηρώντας τον χαρακτήρα των θεσμών εκμετάλλευσης.
Αντίθετα, στη Δυτική Ευρώπη, η άνοδος της αστικής τάξης οδήγησε στη σταδιακή μετατροπή των διοικητικών και οικονομικών θεσμών προς ένα πιο φιλελεύθερο μοντέλο που ενίσχυε τη συμμετοχή των πολιτών. Ωστόσο, στην Ελλάδα, το κράτος διατήρησε τον συγκεντρωτικό χαρακτήρα του, επιβάλλοντας αυστηρό έλεγχο στους οικονομικούς και κοινωνικούς μηχανισμούς. Αυτός ο κρατισμός επικράτησε ως κοινή πρακτική ασχέτως της ιδεολογικής και κοινωνικής προέλευσης των πολιτικών παρατάξεων.
Το Φορολογικό Σύστημα: Από την Οθωμανική Παράδοση στη Νεοελληνική Πραγματικότητα
Το φορολογικό σύστημα της Ελλάδας στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό σε οθωμανικές πρακτικές, με την εισαγωγή βαριάς φορολογίας στον αγροτικό τομέα. Ο φόρος της δεκάτης (10% της αγροτικής παραγωγής) διατηρήθηκε, ενώ προστέθηκαν νέοι φόροι που επιβάρυναν τη γεωργία και εμπόδιζαν την ανάπτυξη της αγοράς.
Η φορολόγηση δεν γινόταν με γνώμονα την παραγωγικότητα ή την ανάπτυξη, αλλά είχε στόχο την άμεση είσπραξη εσόδων. Οι αγρότες υποχρεώνονταν να πληρώνουν υψηλούς φόρους χωρίς να λαμβάνουν ανταποδοτικές υπηρεσίες από το κράτος. Επιπλέον, οι φοροεισπράκτορες λειτουργούσαν ανεξέλεγκτα, επιβάλλοντας αυθαίρετες χρεώσεις και ενισχύοντας τις κοινωνικές ανισότητες.
Η φορολογική πολιτική είχε στρεβλώσεις, καθώς οι υψηλές εισοδηματικές ομάδες και τα εύπορα αστικά στρώματα φορολογούνταν ελάχιστα, ενώ το βάρος έπεφτε στις κατώτερες και μεσαίες τάξεις. Αυτό το μοντέλο διαιώνισε τις κοινωνικές αδικίες και δημιούργησε κουλτούρα φοροδιαφυγής, αφού οι πολίτες θεωρούσαν το κράτος μη νομιμοποιημένο να εισπράττει φόρους χωρίς να προσφέρει ουσιαστικές υπηρεσίες. Η κουλτούρα αυτή επηρεάζει την ελληνική κοινωνία μέχρι σήμερα, όπου η υψηλή φορολόγηση και η μικρή ανταποδοτικότητα έχει οδηγήσει σε υψηλή φοροδιαφυγή, χρέη και μαύρο χρήμα.
Η Διαχείριση των Εθνικών Γαιών και η Αγροτική Μεταρρύθμιση
Ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα της πρώιμης ελληνικής οικονομίας ήταν η διαχείριση των εθνικών γαιών, δηλαδή των εκτάσεων που περιήλθαν στο κράτος μετά την ανεξαρτησία. Η κατανομή της γης δεν ακολουθούσε αναπτυξιακή στρατηγική αλλά είχε κυρίως εισπρακτικό χαρακτήρα. Οι υψηλές τιμές πώλησης απέκλειαν τους ακτήμονες αγρότες, ενώ ευνοούσαν πολιτικά συνδεδεμένα άτομα, δημιουργώντας νέες ανισότητες.
Παρότι η αγροτική μεταρρύθμιση του 1871 έδωσε μέρος των γαιών σε ακτήμονες, η απουσία κτηματολογίου -το οποίο ολοκληρώνεται σήμερα!- και πιστωτικών μηχανισμών δεν επέτρεψε την ανάπτυξη βιώσιμης αγροτικής οικονομίας. Η γη, αντί να λειτουργήσει ως μοχλός οικονομικής ανόρθωσης, έγινε εργαλείο πολιτικής διαχείρισης και πελατειακών σχέσεων.
Χρηματοοικονομικό Σύστημα και Λαθρεμπόριο
Οι θεσμική εκτροπή δεν περιορίστηκε στη φορολογία και τη γαιοκτησία. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα της χώρας, με πρωταγωνιστή την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, διατήρησε ολιγοπωλιακές δομές που δεν διευκόλυναν την ανάπτυξη της αγοράς. Οι υψηλές δανειοδοτικές χρεώσεις και η συγκεντρωτική τραπεζική διαχείριση δεν επέτρεψαν την οικονομική απελευθέρωση της αγροτικής παραγωγής και της βιοτεχνίας.
Επιπλέον, η υπερφορολόγηση οδήγησε στην άνθηση του λαθρεμπορίου και της παραοικονομίας. Η εισαγωγή και εξαγωγή προϊόντων χωρίς την πληρωμή δασμών έγινε συνηθισμένη πρακτική, ενώ το κράτος, αντί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με μεταρρυθμίσεις, επέβαλε ακόμη αυστηρότερους ελέγχους που ενίσχυσαν τη διαφθορά.
Ιστορική Κληρονομιά και Σύγχρονες Προεκτάσεις
Η θεσμική διαμόρφωση του πρώιμου ελληνικού κράτους άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στη σύγχρονη ελληνική οικονομία. Η έλλειψη θεσμών ενσωμάτωσης, η βαριά φορολογία χωρίς αναπτυξιακό προσανατολισμό και η επικράτηση πελατειακών σχέσεων δημιούργησαν ένα υπόβαθρο δυσλειτουργιών που παραμένουν μέχρι σήμερα.
Η σημερινή ελληνική οικονομία εξακολουθεί να αντιμετωπίζει προκλήσεις που συνδέονται με τη φοροδιαφυγή, την αναποτελεσματική δημόσια διοίκηση και την άνιση φορολογική κατανομή. Η θεσμική μεταρρύθμιση παραμένει κρίσιμο ζητούμενο, καθώς η ιστορία έχει δείξει ότι η οικονομική ανάπτυξη προϋποθέτει ισχυρούς και δίκαιους θεσμούς.
Σε έναν κόσμο που εξελίσσεται ραγδαία, η Ελλάδα καλείται να ξεπεράσει τα βάρη του παρελθόντος και να θεμελιώσει ένα οικονομικό σύστημα που θα στηρίζεται στην αξιοκρατία, την παραγωγικότητα και τη διαφάνεια. Το ερώτημα είναι αν υπάρχει η ωριμότητα στο πολιτικό και κοινωνικό κατεστημένο για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις και δομικές τομές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Οικονομική ιστορία της Ελλάδας, Λευτέρης Τσουλφίδης, εκδ. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2015
