Της Κατερίνας Μανάδη,
Τι καθιστά έναν επιστήμονα σπουδαίο; Οι περισσότεροι από εμάς θα απαντούσαν μια σπουδαία ανακάλυψη. Και όμως, στον ανατριχιαστικό «Frankeknstein» της Mary Shelley, η ζωή του νεαρού φοιτητή ιατρικής, Βίκτωρ Φρανκενστάιν, —πόσο μάλλον η επιστημονική του καριέρα— φαίνεται να καταρρέει, αφότου με τη δημιουργία του τερατόμορφου «Αδάμ» που έσκισε βίαια το λεπτό πέπλο ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, καταδικάζοντας τον εαυτό του —και τη δημιουργία του— στην καταστροφή. Το γοτθικό αριστούργημα ηχεί μέχρι και σήμερα ως προειδοποίηση για τους επιστήμονες που τολμούν να αψηφήσουν τους αμετάκλητους κανόνες της φύσης, η καθημερινότητα, ωστόσο, των περισσότερων ατόμων στο πεδίο φαίνεται να απέχει κατά πολύ από τη δόξα(;) μιας τέτοιας ανακάλυψης.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, το έργο των επιστημόνων περιορίζεται στη μουντή, ξηρή επαναληψιμότητα των ερευνητικών πρωτοκόλλων και γραφειοκρατικές καθυστερήσεις. Ωστόσο, ακριβώς αυτή η «βαρετή» πλευρά της επιστήμης αποδείχτηκε σωτήρια, όταν στην Αμερική, στα τέλη της δεκαετίας του ’50, η πίστη μιας επιστήμονα στην αξία της ερευνητικής δεοντολογίας κατάφερε να σώσει έναν ανυπολόγιστο αριθμό ατόμων από τη μοίρα του «παρία» Αδάμ. Ας ρίξουμε φως, λοιπόν, στο πώς η αμετακίνητη εμπιστοσύνη ενός μόνο ατόμου στις επιστημονικές της αρχές κατάφερε να αποτρέψει μια ανεπανάληπτη τραγωδία…
Η θαλιδομίδη πρόκειται για ένα φαρμακευτικό κατασκεύασμα της γερμανικής εταιρείας Chemie Grunethal, η οποία ήταν διαθέσιμη, χωρίς μάλιστα ιατρική συνταγή(!), σε όλα τα γερμανικά —και όχι μόνο— φαρμακεία από τα τέλη του 1957. Οι υπνωτικές, αλλά κυρίως οι αντι-εμετικές του ιδιότητες, το κατέστησαν σύντομα ως «σωτήρια» επιλογή για την πλειοψηφία των εγκύων που μαστίζονταν από την πρωινή ναυτία. Την περίοδο αυτή, το επιστημονικό consensus υποστήριζε ότι ο πλακούντας λειτουργούσε περισσότερο ως προστατευτική ασπίδα, προφυλάσσοντας το έμβρυο από τις «παρασπονδίες» της μητέρας, παρά ως δομή άμεσης επικοινωνίας μεταξύ των δύο. Γι΄αυτό τον λόγο, άλλωστε, και κατά την αξιολόγηση του φαρμακευτικού αυτό μέσου, δεν πραγματοποιήθηκαν αντίστοιχες δοκιμές σε κυοφορούντα ζώα.
Το αποτέλεσμα; Γύρω στα 10.000 (σύμφωνα με τις μετριότερες εκτιμήσεις) παιδιά γεννήθηκαν με τρομακτικές ανατομικές παραμορφώσεις, καθώς η μέχρι τότε άγνωστη τερατογόνος δράση του παρασκευάσματος εκδήλωθηκε με το πιο σκληρό της πρόσωπο. Παραμορφωμένα άκρα, ή ακόμη και πλήρης απουσία αυτών, δάκτυλα να ξεφυτρώνουν απευθείας από τον ώμο του ατόμου, ή από μια σμικρυμένη εκδοχή του βραχίονα, ατρησία των εντερικών και καρδιακών ιστών συνθέτουν το τρομακτικό μωσαϊκό των θυμάτων της θαλιδομίδης. Το γεγονός, μάλιστα, ότι δεν υπήρξαν δύο θύματα της θαλιδομίδης που να παρουσίαζαν ακριβώς την ίδια κλινική εικόνα, αποδεικνύει την έκταση της καταστροφικής τερατογόνου της δράσης, με τα θύματα αυτής, όσα τουλάχιστον κατάφεραν να επιβιώσουν σε ηλικία μεγαλύτερη του ενός, να μην έχουν λάβει μέχρι και σήμερα την αποζημίωση που τους αναλογεί…
Γενιουσιουργό αίτιο αυτής της καταστροφής είναι η έντονη ενεργοποίηση που προκαλεί η θαλιδομίδη στο Cereblon, μια πρωτεϊνη-ουβικουιτίνη, που σηματοδοτεί λοιπές πρωτεΐνες, αλλά και λοιπά νουκλεοτιδικά μόρια προς καταστροφή, οδηγώντας σε ανώμαλη ανάπτυξη ιστών του καρδιακού, οπτικοακουστικού και ουροποιητικού συστήματος, ενεργοποιώντας, παράλληλα, πληθώρα λοιπών θνησιγόνων για το έβρυο μονοπατιών. Η δράση της, μάλιστα, φαίνεται να σχετίζεται και με τη γενετική, καθώς συνδέεται με τα γονίδια p63 και SALL4, τα οποία και συσχετίζονται με την απελευθέρωση τοξικών ελεύθερων ριζών οξυγόνου.
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ωστόσο, η σχέση ανάμεσα σε μητέρα και έμβρυο αποτελούσε σημείο μέγιστου ερευνητικού ενδιαφέροντος για την Dr. Francis Oldham Kelsey, η οποία, για καλή τύχη των Αμερικανίδων μητέρων, είχε πρόσφατα ενσωματωθεί στο δυναμικό της Υπηρεσίας Φαρμάκων και Τροφίμων (Food and Drug Administration), γνωστό εν συντομία και ως FDA. Η υπηρεσία, μεταξύ άλλων, αναλαμβάνει τον έλεγχο των προϊόντων που έμελλαν να εισαχθούν στην αμερικανική αγορά.
Θεωρώντας ότι η αίτηση της εταιρείας Meller, η οποία και επιθυμούσε να προχωρήσει στη φανταστική επένδυση που θεωρούνταν τότε η θαλιδομίδη, αποτελούνταν από ένα σύνολο προκαθορισμένων ιδεών σχετικά με τη δράση του φαρμάκου, παρά από μια αναλυτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων κατάλληλα σχεδιασμένης επιστημονικής έρευνας, επισημαίνοντας μάλιστα τα κενά αναφορικά με τη διερεύνηση της επίδρασης του φαρμάκου στο έμβρυο, η Dr. Kelsey απέρριψε την αίτηση της εταιρείας. Φυσικά και ακολούθησαν αφόρητες πιέσεις για την αλλαγή της απόφασής της, ωστόσο, η Kelsey, με την ευτυχή υποστήριξη των συναδέλφων της, παρέμεινε αμετακίνητη.
Οι εικόνες που έφτασαν από την Ευρώπη, εντούτοις, ανάγκασαν τους υπεύθυνους της εταιρείας, όχι μόνο να αποσύρουν τη θαλιδομίδη από τα γερμανικά φαρμακεία τον Νοέμβριο του 1961, αλλά και να αποσύρουν και την έκτη και τελευταία αίτησή τους για την εισαγωγή της στην αμερικανική αγορά. Η άρνηση της Dr. Kelsey να κάμψει τις επιστημονικές τις αρχές, έσωσε όχι μόνο τη ζωή ανυπολόγιστων Αμερικανών —και όχι μόνο— παιδιών, αλλά της απέδωσε και την ανώτατη τιμή του Βραβείου του Προέδρου για Διακεκριμένη Ομοσπονδιακή Πολιτική Υπηρεσία, το οποίο και της απονεμήθηκε από τον πρόεδρο John F. Kennedy, το 1962. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πόση αξία και δύναμη μπορεί να κρύβεται πίσω από μια απλή κίνηση, όπως η απόρριψη μιας αίτησης, οδηγώντας μας πιθανότατα να εκτιμήσουμε διαφορετικά την τεράστια γραφειοκρατία στον δρόμο των επιστημόνων.
Μήπως, όμως, και εμείς βιαζόμαστε να εγκαταλείψουμε το φαρμακευτικό αυτό μέσο, με την ίδια βιασύνη που ο νεαρός Φρανκενστάιν εγκατέλειψε το δημιούργημά του, μόλις συνειδητοποίησε την ευθύνη που φέρει η φροντίδα μια τέτοια «τερατόμορφη» ύπαρξη; Διότι, με τον ίδιο τρόπο που η φροντίδα και το ενδιαφέρον του Βίκτωρα για τον Αδάμ θα μπορούσε να τον «ενανθρωπίσει», έτσι και η επιστημονική κοινότητα σήμερα, παραμερίζοντας τους φόβους που προκάλεσε η αλόγιστη χρήση της στο παρελθόν και ανανεώνοντας το ενδιαφέρον της για τη δράση του φαρμάκου, έχει αρχίσει να συνειδητοποιεί την τεράστια θεραπευτική σημασία της θαλιδομίδης.
Σε κατάλληλη δοσολογία, η ικανότητα του φαρμάκου να αποτρέπει όχι μόνο τη δημιουργία αγγείων που μπορεί να τροφοδοτούν διάφορους κακοήθεις όγκους, αλλά και την ανάπτυξη πολλαπλού μυελώματος συνολικά (μορφή καρκίνου του αίματος), προβλέπεται να αποβεί πολύτιμη στη μάχη κατά του καρκίνου. Η δράση της ως αντιφλεγμονώδες μέλλει να διερευνηθεί και να αξιοποιηθεί κατάλληλα στο πεδίο των αυτοάνοσων νοσημάτων, ενώ έχει ήδη αποδείξει τη χρησιμότητά της στην καταπολέμηση της πνευμονικής φλεγμονής στους πάσχοντες με Covid-19. Ακόμη, η νευροπροστατευτική δράση της στους ενήλικες αποτελεί μια πολλά υποσχόμενη ερευνητική οπτική αναφορικά με τις νευροεκφυλιστικές νόσους. Πέραν, ωστόσο, από τις ιδιότητές της που μένει ακόμη να διερευνηθούν περαιτέρω, η θαλιδομίδη χρησιμοποιείται —με αυστηρή, βέβαια, ιατρική παρακολούθηση— μέχρι και σήμερα σε κοινότητες, όπως στη Βραζιλία, που πλήττονται από την ενδημική παρουσία της λέπρας, καθώς φαίνεται να προκαλεί σημαντική μείωση στις δερματικές και νευρολογικές βλάβες που προκαλούνται από την ασθένεια.
Βλέπουμε, λοιπόν, τις τεράστιες δυνατότητες που μας προσφέρουν οι καρποί της ερευνητικής δραστηριότητας. Ωστόσο, αντί να μας συνεπαίρνει ο ενθουσιασμός ή ακόμη και ο τρόμος αναφορικά με τις πιθανές των ανακαλύψεών μας, η ιστορία της θαλιδομίδης μας διδάσκει ότι πρέπει να στεκόμαστε με σύνεση και σεβασμό προς την ερευνητική δεοντολογία, προκειμένου να αξιολογήσουμε αντικειμενικά τη χρησιμότητά τους, Σπουδαίος, επομένως, δεν είναι απαραίτητα ο επιστήμονας που «ξεκλειδώνει» τα πιο απόκρυφα μυστήρια της φύσης, προσφέροντάς, ως άλλος Προμηθέας, στην ανθρωπότητα τα δώρα που μέλλουν να τον καταδικάσουν στην αιώνια τιμωρία. Σπουδαίος είναι ο επιστήμονας που καθοδηγείται από τις επιστημονικές του αρχές, και μπορεί με θάρρος να επισημάνει τα κενά και τις αποτυχίες των προσπαθειών του, χωρίς, ωστόσο, να απορρίπτει ταυτόχρονα και τα θετικά τους στοιχεία. Γιατί, μερικές φορές, η σπουδαιότητα κρύβεται όχι στο να σπας μεγαλειωδώς τους κανόνες, αλλά να ακολουθείς αθόρυβα τους κανόνες που σου υπαγορεύει η δική σου συνείδηση…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Thalidomide: Ηistory, withdrawal, renaissance, and safety concerns, Expert opinion on Drug safety, διαθέσιμο εδώ
- Frances Oldham Kelsey, Who Saved U.S. Babies From Thalidomide, Dies at 101, NewYorkTimes, διαθέσιμο εδώ
