Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες, όπως η Amazon, η Google και η Meta (που ελέγχει το Facebook, το Instagram και το WhatsApp), έχουν αποκτήσει αδιαμφισβήτητη επιρροή στην καθημερινή ζωή, όχι μόνο μέσω των υπηρεσιών τους, αλλά και μέσω της συγκέντρωσης πλούτου και δεδομένων. Το μερίδιο αγοράς που κατέχουν σε κάθε τομέα δεν αντικατοπτρίζει μόνο την οικονομική τους ισχύ, αλλά και την ικανότητά τους να διαμορφώνουν πολιτιστικά πρότυπα και να επηρεάζουν νομικά συστήματα. Οι επιθετικές στρατηγικές καινοτομίας και εξαγορών τις έχουν οδηγήσει σε ταχεία επέκταση τα τελευταία δέκα χρόνια, εδραιώνοντας τη θέση τους ως ηγέτες στην τεχνολογική ανάπτυξη.
Για πολλούς θεωρητικούς η οικονομική τους δύναμη είναι συγκρίσιμη με αυτήν των φεουδαρχών της μεσαιωνικής εποχής, οι οποίοι κατείχαν γη και έλεγχαν την παραγωγή. Στη σημερινή εποχή, η «γη» έχει αντικατασταθεί από δεδομένα, πλατφόρμες και τεχνολογικές υποδομές που ανήκουν σε λίγους, ενώ οι υπόλοιποι εργάζονται εντός αυτού του πλαισίου χωρίς δυνατότητα πραγματικής αυτονομίας. Για αυτό και πολλές φωνές προειδοποιούν ότι ο σύγχρονος κόσμος διαμορφώνεται από μια σειρά δομικών αλλαγών που συντείνουν προς την κατεύθυνση μιας νέας φεουδαρχίας. Ο Joel Kotkin, η Mariana Mazzucato και ο Γιάνης Βαρουφάκης μεταξύ άλλων θεωρητικών, έχουν αναλύσει πώς ο καπιταλισμός, σε συνδυασμό με την τεχνολογική ανάπτυξη και τις κρατικές πολιτικές, παράγει νέες μορφές ανισότητας που θυμίζουν τη φεουδαρχική τάξη πραγμάτων.
Για να περιγράψουν αυτή την τάση, έχουν εμφανιστεί νεολογισμοί όπως ο «Νεοφεουδαλισμός», που αναφέρεται στην ακραία ανισότητα, τη γενικευμένη επισφάλεια, το μονοπώλιο εξουσίας και τις θεσμικές αλλαγές που αποδυναμώνουν τη δημοκρατία. Ο όρος νεοφεουδαλισμός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε σύγχρονο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο από τον John Kenneth Galbraith (1908-2006), Αμερικανό οικονομολόγο, τη δεκαετία του 1960. Ο Galbraith τον αξιοποίησε για να περιγράψει την υπερβολική συγκέντρωση εξουσίας στις μεγάλες επιχειρήσεις και τη σταδιακή αποδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών. Αργότερα, ο Joel Kotkin, Αμερικανός κοινωνιολόγος, επανέφερε και ανέπτυξε περαιτέρω την έννοια, ειδικά στο βιβλίο του “The Coming of Neo-Feudalism: A Warning to the Global Middle Class” (2020). Υποστήριξε ότι ο νεοφεουδαλισμός διαμορφώνει μια κοινωνία όπου η οικονομική και πολιτική εξουσία συγκεντρώνεται σε μια μικρή ελίτ τεχνολογικών δισεκατομμυριούχων, κυβερνητικών αξιωματούχων και χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, ενώ η μεσαία τάξη συρρικνώνεται και οι περισσότεροι άνθρωποι περιορίζονται σε μια κατάσταση διαρκούς εξάρτησης.
Σε παρόμοιο πλαίσιο ο όρος «Ψηφιακός Φεουδαλισμός» όπως τον περιγράφει η Mariana Mazzucato, αναφέρεται στη σύγχρονη οικονομική και κοινωνική τάξη που έχει διαμορφωθεί από τις μεγάλες τεχνολογικές πλατφόρμες, οι οποίες ελέγχουν κρίσιμες ψηφιακές υποδομές και εκμεταλλεύονται τα δεδομένα των χρηστών με τρόπους που θυμίζουν τις φεουδαρχικές σχέσεις εξουσίας του παρελθόντος. Παράλληλα, η «Τεχνοφεουδαρχία» όπως τον αναλύει ο Γιάνης Βαρουφάκης στο ομώνυμο βιβλίο του (Technofeudalism: What Killed Capitalism), περιγράφει τη μετάβαση από τον καπιταλισμό σε ένα νέο οικονομικό σύστημα όπου οι μεγάλες τεχνολογικές πλατφόρμες έχουν αντικαταστήσει τις παραδοσιακές καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, μετατρέποντας τους χρήστες και τις επιχειρήσεις σε “υποτελείς” των ψηφιακών μονοπωλίων.
Σύμφωνα με τις έννοιες του νεοφεουδαλισμού, του ψηφιακού φεουδαλισμού και της τεχνοφεουδαρχίας, οι ανισότητες στην κοινωνία μας φαίνεται να αναπαράγονται μέσω της άνισης κατανομής της αξίας που παράγεται από τα δεδομένα των χρηστών. Οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες εκμεταλλεύονται τα προσωπικά δεδομένα και την προσοχή των χρηστών χωρίς να προσφέρουν αντίστοιχα οφέλη σε αυτούς.
Η συσσώρευση δεδομένων και εξουσίας από τις μεγάλες εταιρείες δημιουργεί νέες μορφές οικονομικής και κοινωνικής εξάρτησης. Παρά την πληθώρα πληροφοριών και υπηρεσιών που προσφέρονται, οι χρήστες ουσιαστικά εγκλωβίζονται σε έναν φαύλο κύκλο. Οι αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους καθορίζονται από τα συμφέροντα των μεγάλων επιχειρήσεων και όχι από τις πραγματικές τους ανάγκες.
Επίσης, η Dean επισημαίνει ότι η συμμετοχή στο ψηφιακό περιβάλλον δεν οδηγεί σε πραγματική δημοκρατική ενδυνάμωση, αλλά αντίθετα ενισχύει τον έλεγχο των ελίτ. Αν και όλοι έχουν τη δυνατότητα να εκφραστούν, η υπερπληροφόρηση καταλήγει να κάνει την πραγματική δράση αδύνατη. Έτσι, η τεχνολογική υποδομή λειτουργεί σαν ένα νέο φεουδαρχικό κάστρο, όπου οι χρήστες, όπως οι «υποτελείς», προσφέρουν τα δεδομένα και την προσοχή τους σε αντάλλαγμα για την «προστασία» και την πρόσβαση στις υπηρεσίες που προσφέρονται.
Αυτό που επιδιώκει να αναδείξει αυτό το άρθρο είναι η κρισιμότητα της σύνδεσης του ψηφιακού φεουδαρχισμού με τη γενικότερη προβληματική των ανισοτήτων. Η κρατική εξουσία δεν λειτουργεί πλέον ως αντίβαρο σε αυτήν την ανισορροπία, αλλά συχνά συνεργάζεται με τις μεγάλες εταιρείες, υιοθετώντας πολιτικές που ενισχύουν τον νεοφεουδαλισμό. Δηλαδή τα κράτη λειτουργούν ως φεουδαρχικοί άρχοντες που διαμεσολαβούν στις σχέσεις εξουσίας προς όφελος συγκεκριμένων συμφερόντων. Αυτό αποτυπώνεται ξεκάθαρα στο πιο πρόσφατο δημοσίευμα των The Economic Times, όπου αναφέρεται ότι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες ασκούν πιέσεις στην κυβέρνηση του προέδρου Τραμπ για τη χαλάρωση των κανονισμών σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη, υποστηρίζοντας ότι η μείωση των ρυθμιστικών περιορισμών είναι απαραίτητη προκειμένου οι ΗΠΑ να διατηρήσουν την ανταγωνιστικότητά τους απέναντι στην Κίνα.
Η πρόταση της Mariana Mazzucato για την ενίσχυση των δημόσιων επενδύσεων και τη δημιουργία κοινών ψηφιακών υποδομών αποτελεί μια εναλλακτική προσέγγιση που θα μπορούσε να διαμορφώσει ένα πιο δίκαιο και βιώσιμο ψηφιακό μέλλον. Αντί να αφήνεται ο έλεγχος της τεχνολογίας αποκλειστικά στα χέρια ιδιωτικών συμφερόντων, η δημόσια παρέμβαση μπορεί να διασφαλίσει ότι η καινοτομία και η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης θα εξυπηρετούν το συλλογικό καλό και όχι μόνο την κερδοφορία λίγων.
Σε αυτό το πλαίσιο, η άποψη του Γιάνη Βαρουφάκη προσθέτει μια ριζοσπαστική διάσταση, καθώς υποστηρίζει ότι η ανάκτηση του ελέγχου της τεχνολογίας δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη συλλογική ιδιοκτησία του «νεφοκεφάλαιου»—δηλαδή των ψηφιακών δεδομένων και των αλγορίθμων που σήμερα ανήκουν σε ιδιωτικούς τεχνολογικούς κολοσσούς. Για τον Βαρουφάκη, η τεχνολογία δεν πρέπει να λειτουργεί ως εργαλείο ελέγχου και τροποποίησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά ως μέσο συνεργασίας και χειραφέτησης.
Η πρόκληση λοιπόν, δεν είναι μόνο τεχνική αλλά και πολιτική. Απαιτείται μια στρατηγική που θα διασφαλίζει ότι η ψηφιακή εξουσία δεν συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων, αλλά μοιράζεται δίκαια προς όφελος της κοινωνίας στο σύνολό της. Ο δρόμος προς ένα δίκαιο ψηφιακό μέλλον δεν θα είναι εύκολος, αλλά είναι απαραίτητος για να μετατρέψουμε την τεχνολογία από μηχανισμό εκμετάλλευσης σε εργαλείο συλλογικής δημιουργίας και απελευθέρωσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Economic Times (2025). Trump’s call for AI deregulation gets strong backing from Big Tech. Διαθέσιμο εδώ.
- Varoufakis, Y. (2024). ΤΕΧΝΟΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ – μια βιντεο-παρουσίαση του βιβλίου. Διαθέσιμο εδώ.
- KATHERINE V.W. STONE, ROBERT KUTTNER (2020). The Rise of Neo-Feudalism
- The private capture of entire legal systems by corporate America goes far beyond neoliberalism. It evokes the private fiefdoms of the Middle Ages. Διαθέσιμο εδώ.
- Dean J. (2020). Neofeudalism: The End of Capitalism? Jodi Dean considers what comes after capitalism. Διαθέσιμο εδώ.
- MAZZUCATO Μ. (2025). Resisting Digital Feudalism. Διαθέσιμο εδώ.
- Osman, J. (2024). Big Tech’s Overpowering Influence: Risks To Markets And Your Money. Διαθέσιμο εδώ.
