Από τους τέσσερις χυμούς στα γονίδια: Η εξέλιξη της ιατρικής αντίληψης

Της Ανθής Μαρουλάκη,

Όταν μιλάμε για ιατρική σκεφτόμαστε νοσοκομεία, βελόνες και φάρμακα. Τι γινόταν, όμως, πριν από όλα αυτά; Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή…

Κατά την αρχαιότητα, η νόσος θεωρούνταν πλήγμα από τους θεούς για κάποιο ανθρώπινο παράπτωμα. Μάλιστα, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αφιερώσει ξεχωριστή θεότητα στην Ιατρική, τον Ασκληπιό, με τους ναούς του, τα Ασκληπιεία, να αποτελούν τόπους λατρείας και, ταυτόχρονα, ίασης, ενώ μέχρι τον 5^ο αι π.Χ., ο Ασκληπιός είχε εκτοπίσει τη λατρεία κάθε άλλης θεραπευτικής θεότητας. Όσο η ασθένεια ήταν ένα υπερφυσικό φαινόμενο, οι εκδηλώσεις της δεν είχαν καμία σχέση με τον φυσικό κόσμο και η θεραπεία τους βασιζόταν σε θρησκευτικές τελετουργίες.

Αυτό άλλαξε τον 4^ο αι π.Χ., όταν ο Ιπποκράτης και οι μαθητές του συστηματοποίησαν τη θεωρία των τεσσάρων χυμών. Η θεωρία αυτή μεταθέτει την αιτία της ασθένειας από τον υπερφυσικό στον φυσικό κόσμο και δίνει μια «επιστημονική» εξήγηση στο πάντα επίκαιρο ερώτημα «γιατί αρρωσταίνουμε;». Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, το σώμα αποτελείται από τέσσερις χυμούς: το αίμα, το φλέγμα, την ξανθή χολή και τη μέλαινα χολή, που συνδυάζονται με μοναδικό τρόπο σε κάθε άνθρωπο (κράσις). Υγεία (ευκρασία) συνεπάγεται την ισορροπία των τεσσάρων αυτών χυμών στο σώμα, ενώ ασθένεια (δυσκρασία) προκύπτει, όταν ένας από αυτούς τους χυμούς υπολείπεται ή πλεονάζει ως προς την ισορροπία αυτή. Επειδή η ευκρασία διαφέρει από άτομο σε άτομο, έτσι και η θεραπεία δεν είναι καθολική, θέτοντας την αρχή της προσωποποιημένης ιατρικής.

Η βάση της θεωρίας των χυμών εντοπίζεται στη φιλοσοφία. Την εποχή αυτή, ο εμπειριστής φιλόσοφος Εμπεδοκλής διατύπωσε τη θεωρία των τεσσάρων στοιχείων, κατά την οποία η κοσμική πραγματικότητα δομείται από τέσσερις ιδιότητες: το υγρό, το ξηρό, το θερμό και το ψυχρό. Η σύζευξη αυτών των τεσσάρων θεμελιωδών ιδιοτήτων συγκροτούν τέσσερις εναντιότητες: τη φωτιά, το νερό, τον αέρα και τη γη. Έτσι, η θεωρία των τεσσάρων χυμών ακολουθεί αυτήν τη θεώρηση, με κάθε χυμό να αντιστοιχεί σε καθένα από αυτά τα στοιχεία και να παράγεται σε ένα συγκεκριμένο όργανο του σώματος:

1. Το αίμα είναι θερμό και υγρό, σαν τον αέρα και παράγεται στην καρδιά.
2. Το φλέγμα είναι κρύο και υγρό, σαν το νερό και παράγεται στον εγκέφαλο.
3. Η κίτρινη χολή είναι θερμή και ξηρή, σαν τη φωτιά και παράγεται στο ήπαρ.
4. Η μέλαινα χολή είναι κρύα και ξηρή, σαν τη γη και παράγεται στον σπλήνα.

Είπαμε πως η ασθένεια προκύπτει όταν διαταραχθεί η ισορροπία των τεσσάρων χυμών, μια διαδικασία που ονομάζεται απεψία. Η απεψία επέρχεται από φυσικά αίτια, όπως υπερκατανάλωση φαγητού ή ποτού, υπερβολική ή ελάχιστη σωματική άσκηση ή αλλαγές του φυσικού περιβάλλοντος. Επειδή οι χυμοί ομοιάζουν τα φυσικά σημεία, που με τη σειρά τους αντιστοιχούν σε καθένα στοιχείο της φύσης, η αλλαγή των εποχών οδηγεί σε διακύμανση των χυμών και αντίστοιχες ασθένειες. Έτσι, τον χειμώνα αυξάνεται το φλέγμα, προκαλώντας βρογχίτιδα και πνευμονία, ενώ το καλοκαίρι το αίμα, οδηγώντας σε δυσεντερία και ρινορραγία. Αντίθετα, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο υπερισχύουν η ξανθή και μέλαινα χολή, αντίστοιχα. Επομένως, εφόσον η νόσος προκαλείται από παράγοντες της συμπεριφοράς ή του περιβάλλοντος, η θεραπεία θα πρέπει να περιλαμβάνει πρωτίστως αλλαγές του τρόπου ζωής και σε δεύτερο χρόνο «επεμβατικές» αφαιρέσεις του πλεονάζοντος χυμού, όπως για παράδειγμα οι αφαιμάξεις.

Οι χυμοί, πέραν της εξήγησης της σωματικής ασθένειας, χρησιμοποιήθηκαν και για την εξήγηση διαφορών προσωπικότητας στις διαφορετικές ηλικιακές ομάδες, με το αίμα να είναι αυξημένο στην παιδική ηλικία, τη ξανθή χολή στην εφηβεία, τη μέλαινα χολή στην ενήλικη ζωή, ενώ το φλέγμα στους ηλικιωμένους.

Τον 1^ο αι μ.Χ. ήρθε ένας άλλος μεγάλος ιατρός, ο Γαληνός. Εκείνος προσέθεσε στη θεωρία των χυμών την πρακτική χρήσης φαρμακευτικών σκευασμάτων με αντίθετες ιδιότητες από αυτές της ασθένειας, παραδείγματος χάριν, τη χρήση θερμού σκευάσματος σε νόσο με αύξηση ψυχρού χυμού (contraria contrariis curantur), καθώς και τη θεωρία των κράσεων. Η τελευταία υποστηρίζει πως διαφορετική κράση χυμών οδηγεί σε διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες, αναδεικνύοντας τέσσερις τύπους ανθρώπινης προσωπικότητας. Ο ίδιος ο Γαληνός δεν θεωρούσε πως το φλέγμα είχε σημαντική επίδραση στην προσωπικότητα, ενώ, αντίθετα, μεταγενέστερα ψευτογαληνικά κείμενα, όχι μόνο προσδίδουν χαρακτηριστικά στον «φλεγματικό» άνθρωπο, αλλά προσθέτουν και εμφανισιακές ιδιότητες:

• Αιματηρός (περίσσεια αίματος): άνθρωποι απλοί, φιλικοί, γελαστοί και αφελείς, με όμορφο ροδαλό δέρμα.
• Φλεγματικός (περίσσεια φλέγματος): οκνηροί, ψυχροί και λυπημένοι, με πτωχή μνήμη, λευκωπό δέρμα και μαλλιά.
• Χολερικός (περίσσεια ξανθής χολής): οξυδερκείς, έξυπνοι, ριψοκίνδυνοι και πικρόχολη, με κιτρινωπό δέρμα και πρασινωπή όψη.
• Μελαγχολικός (περίσσεια μέλαινας χολής): ράθυμοι, δειλοί, φιλάσθενοι, επίμονοι και συνεπείς, με μαύρα μαλλιά και μάτια.

Η θεωρία των τεσσάρων χυμών ήταν, ίσως, η πρώτη επιτυχημένη προσπάθεια για την εξήγηση των φαινομένων της νόσου με βάση την παρατήρηση του ίδιου του ασθενούς. Πράγματι, ο «θεραπευτής» αναγκαζόταν να παρατηρήσει τον ασθενή, ώστε να διαπιστώσει ποιος από τους χυμούς οδηγούσε στη δυσκρασία, αλλά και ποιο ήταν το αίτιο που την προκαλούσε, όπως και να αναιρέσει το υπεύθυνο αίτιο. Αυτή η διαδικασία δεν απέχει και πολύ από τη σημερινή ιατρική πρακτική. Μάλιστα, οι Ιπποκρατικοί συγκέντρωσαν όλες τις παρατηρήσεις τους από τους ασθενείς σε «αφορισμούς», οι οποίοι υποδεικνύουν ένα σύμπτωμα και ένα αίτιο ή θεραπεία, πολλοί από τους οποίους αντιστοιχούν σε πλέον γνωστά νοσήματα. Εντούτοις, η θεωρία των τεσσάρων χυμών δεν παύει να είναι λανθασμένη.

Η επίδραση του Γαληνού και του Αριστοτέλη στη δυτική φιλοσοφία οδήγησε στη διατήρηση της θεωρίας των τεσσάρων χυμών, μέχρι και τα μέσα του 19^ου αιώνα. Μέχρι τον 16^ο αι., κάθε χυμός είχε συσχετισθεί με ένα συγκεκριμένο στοιχείο, όργανο, εποχή, ηλικία, ιδιότητα, ιδιοσυγκρασία, λειτουργία και ζωδιακό σύμβολο. Χρειάστηκαν τα έργα πολλών ξεχωριστών προσωπικοτήτων ώστε να αποκτήσουμε μια ορθότερη αντίληψη του σώματος. Αρχικά, ο Vesalius εξέδωσε το 1543 την Ανατομική του, “De Humani Corporis Fabrica Libri Septem”, που βασιζόταν σε τομές πτωμάτων, καθιερώνοντας την ιδέα ότι η ανατομία, δηλαδή η δομή, του σώματος σχετίζεται άμεσα με τη λειτουργία του. Έπειτα, το 1628, ο William Harvey εξέδωσε το “De Motu Cordis”, στο οποίο περιγράφει με λεπτομέρεια το κυκλοφορικό σύστημα. Το 1761, ο Ιταλός ιατρός Morgagni δημοσίευσε το “On the Seats and Causes of Diseases”, στο οποίο συγκρίνει τα συμπτώματα των ασθενών του, με τις αλλοιώσεις στα όργανά τους, αφού απεβίωσαν, καταλήγοντας στο ότι η ασθένεια και ο θάνατος προέρχονται από αλλαγές στα όργανα. Στη συνέχεια, στις αρχές και τα μέσα του 18^ου αι., ο Bichat και ο Virchow, αντίστοιχα, εντόπισαν την ασθένεια σε ιστούς και κύτταρα. Τελικά, ο Pasteur και μετέπειτα ο Koch ανακάλυψαν πως ένας εξωτερικός παράγοντας ευθυνόταν για αλλαγές εντός των κυττάρων και των οργάνων. Μέχρι το 1900, η μικροβιακή θεωρία είχε εδραιωθεί στη Δυτική ιατρική και η θεωρία των τεσσάρων χυμών σταδιακά απορρίφθηκε από την επιστημονική κοινότητα. Ωστόσο, μεμονωμένες φωνές, ακόμα προσπαθούσαν μάταια να συμφιλιώσουν τη θεωρία των χυμών με τη σύγχρονη θεώρηση.

Η ιστορία, όμως, δεν τελειώνει εδώ. Μέσα στο πρώτο μισό του 20^ου αι., η ιατρική των λοιμώξεων είχε κατακλειστεί από τη μικροβιακή θεωρία και τη χρήση αντιβιοτικών, έως ότου τη δεκαετία του 1950, βρέθηκε η γενετική βάση της αντοχής στα αντιβιοτικά και το πλασμιδιακό γενετικό υλικό, και η ιατρική επήλθε σε μια περίοδο αυξανόμενης μικροβιακής αντίστασης. Το 1953, οι Watson και Crick δημοσίευσαν το μοντέλο της διπλής έλικας για τη δομή του DNA και η νέα εποχή της γενετικής ιατρικής άνθισε. Στο σημείο αυτό δεν έχουμε θεούς και υπερφυσικά στοιχεία, αλλά εξίσου ασυναγώνιστες δυνάμεις: τα μικρόβια και τα γονίδια. Χρειάστηκαν χρόνια μέχρι την αποδοχή της ιδέας πως ένα μικρόβιο ή ένα γονίδιο δεν προκαλεί τα ίδια συμπτώματα σε όλους και την έλευση της επιγενετικής το 1990. Όπως ο Ιπποκράτης, έτσι κι εμείς σήμερα, αναγνωρίζουμε την επίδραση του περιβάλλοντος, των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και του τρόπου ζωής του κάθε ανθρώπου στην υγεία του και αναζητούμε θεραπείες κατά κάποιο τρόπο μοναδικές για κάθε ασθενή.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Humour, Brittanica, διαθέσιμο εδώ
• The Legacy of Humoral Medicine, AMA Journal of Ethics, διαθέσιμο εδώ
• And there’s the humor of it, NLM, διαθέσιμο εδώ
• Emotions and Disease, NLM, διαθέσιμο εδώ
• Humoral Theory, Contagion, Historical Views of Diseases and Epidemics, CURIOSity Collections, Harvard Library, διαθέσιμο εδώ