Της Δήμητρας Βασιλείου,
Μελίνα Μερκούρη: Η γυναίκα που έζησε ως μύθος (18 Οκτωβρίου 1920 – 6 Μαρτίου 1994)
Η Μελίνα Μερκούρη αποτέλεσε παγκόσμιο γυναικείο σύμβολο για το τί μπορεί να πετύχει μια γυναίκα, εάν ζει με πάθος και βάζει την ψυχή της σε ό,τι κάνει. Η Μελίνα ήταν το ίδιο έντονη είτε βρισκόταν στη σκηνή, είτε στο κινηματογράφο είτε στον χώρο της πολιτικής. Δεν επρόκειτο απλά για μια γυναίκα που ερμήνευε ρόλους, αλλά πολύ περισσότερο ζούσε μέσα σε αυτούς.
Δεν ήταν ποτέ υπέρμαχος του καθωσπρεπισμού στο σινεμά — πάντα έφερνε μια αίσθηση ελευθερίας και απέπνεε μια φυσικότητα που λίγες ηθοποιοί της εποχής διέθεταν. Έγινε παγκόσμιο φαινόμενο στον κινηματογράφο με το Ποτέ την Κυριακή (1960) του Ζιλ Ντασέν. Η Ίλια, κεντρική ηρωίδα του έργου ήταν μια πόρνη του Πειραιά την οποία ενσάρκωσε η Μελίνα και η οποία κατέληξε να γίνει κάτι περισσότερο από ένας απλός χαρακτήρας. Έγινε η προσωποποίηση ενός ολόκληρου έθνους, μιας ολόκληρης χώρας που πάλευε να σταθεί στα πόδια της, γεμάτη αισιοδοξία και αντίσταση.
Κατά την περίοδο που η Ελλάδα κλονιζόταν λόγω της Χούντας των Συνταγματαρχών το 1967, αυτή δεν έμεινε άπραγη. Όντας μακριά από τη πατρίδα της, έστελνε ηχηρά πολιτικά μηνύματα κατά της δικτατορίας, δηλώνοντας μάλιστα πως «Γεννήθηκα Ελληνίδα και θα πεθάνω Ελληνίδα. Αυτοί είναι φασίστες». Τότε της αφαίρεσαν την ιθαγένεια, πράγμα το οποίο ίσως να φαντάζει υπερβολικό εν έτη 2025, αλλά σίγουρα και σήμερα αν μια γυναικεία φιγούρα εξέφραζε με περίσσιο θάρρος και προκλητικό ύφος κάτι αντίστοιχο, μάλλον θα κατακρινόταν. Παρόλα αυτά, ποτέ δεν κατόρθωσαν να της αφαιρέσουν τη φωνή.
Αναλαμβάνοντας τον ρόλο Υπουργού Πολιτισμού, δεν είδε ποτέ τον πολιτισμό ως πολυτέλεια, αλλά ως τον ακρογωνιαίο λίθο της ταυτότητας ενός λαού. Πάλεψε για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα, ξεκίνησε τον θεσμό των Πολιτιστικών Πρωτευουσών της Ευρώπης και έκανε την Ελλάδα διεθνώς γνωστή, όχι για την ιστορία της, τα γλυπτά και τα μνημεία της, αλλά για κάτι που δεν αφαιρείται: την ψυχή της. Το όνομά της δεν ήταν και ούτε θα υπάρξει μια ανάμνηση, αλλά πρόκειται για έναν μύθο.
Σούζαν Σόνταγκ: Μια διανοούμενη του «δρόμου»
Η Σούζαν Σόνταγκ δεν ήταν απλώς μια στοχάστρια, αλλά μια δύναμη που αναδιαμόρφωσε τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε για την τέχνη, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο και την πολιτική. Ήταν από εκείνες τις σπάνιες μορφές που δεν περιορίστηκαν ποτέ σε μια ταμπέλα —ούτε μόνο συγγραφές, ούτε μόνο θεωρητικός της κουλτούρας, ούτε μόνο ακτιβίστρια. Ήταν όλα αυτά μαζί, με έναν τρόπο ριζοσπαστικό, προκλητικό και βαθιά προσωπικό.
Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της σκέψης της ήταν η απόλυτη περιέργεια. Στο Notes on “Camp” (1964), επαναπροσδιόρισε την έννοια του «καλού» και του «κακού» γούστου, δείχνοντας πως το κιτς μπορεί να είναι μια μορφή πολιτισμικής αντίστασης. Στο On Photography (1977), προκάλεσε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τις εικόνες, υποστηρίζοντας ότι η φωτογραφία δεν είναι απλώς μια ουδέτερη αποτύπωση της πραγματικότητας, αλλά μια πράξη εξουσίας. Και στο Illness aw Metaphor (1978) αποδόμησε τους τρόπους με τους οποίους η κοινωνία φορτώνει αρρώστιες όπως ο καρκίνος με ηθικό και πολιτικό νόημα, καθιστώντας τες ακόμα πιο καταπιεστικές για όσους υποφέρουν.
Η Σόνταγκ δεν ήταν θεωρητικός του ακαδημαϊκού πύργου, αλλά διανοούμενη του δρόμου, παρούσα στην ιστορία τη στιγμή που συνέβαινε. Πήγε στο Ανόι εν μέσω πολέμου στο Βιετνάμ, ταξίδεψε στο Σεράγεβο κατά την πολιορκία του, μίλησε ανοιχτά για την καταπίεση των δικαιωμάτων των γυναικών, των ομοφυλοφίλων, των διανοουμένων. Το βλέμμα της ήταν διεθνές, χωρίς να εγκλωβίζεται στην αμερικανική ή δυτική οπτική. Αν σήμερα η ποπ κουλτούρα θεωρείται άξια σοβαρής ανάλυσης, αν αναγνωρίζουμε ότι η τέχνη δεν είναι ποτέ «αθώα», αλλά εμπλέκεται σε δομές εξουσίες, αν αντιλαμβανόμαστε πως η εικόνα έχει δύναμη ίση ή μεγαλύτερη από το γραπτό λόγο, είναι γιατί η Σούζαν Σόνταγκ το είδε πρώτη και μας το έδειξε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σούζαν Σόνταγκ: «Οι γυναίκες τιμωρούνται αυστηρότερα από ό,τι οι άνδρες για τη γήρανση», in.gr, διαθέσιμο εδώ
- Βιογραφία-Melina Mercouri, melinamercourifoundation.com, διαθέσιμο εδώ
