Tης Χαράς Γρίβα,
Η απόπειρα σοβιετικού πραξικοπήματος τον Αύγουστο του 1991, γνωστή και ως «πραξικόπημα του Αυγούστου», ήταν ένα κομβικό γεγονός στη σύγχρονη ιστορία που σηματοδότησε την αρχή του τέλους για τη Σοβιετική Ένωση. Το δραματικό αυτό επεισόδιο εκτυλίχθηκε στο πλαίσιο ενός ταχέως μεταβαλλόμενου παγκόσμιου τοπίου, το οποίο χαρακτηριζόταν από την εξασθένηση της επιρροής του κομμουνισμού, την άνοδο των δημοκρατικών κινημάτων και τη μεταβαλλόμενη δυναμική του Ψυχρού Πολέμου. Η απόπειρα πραξικοπήματος, όχι μόνο αποκάλυψε τα βαθιά ρήγματα στο εσωτερικό του σοβιετικού πολιτικού συστήματος, αλλά επιτάχυνε επίσης τη διάλυση μιας από τις ισχυρότερες υπερδυνάμεις του κόσμου.
Η παγκόσμια κατάσταση το 1991
Το 1991, ο κόσμος βίωνε βαθιές μεταμορφώσεις. Ο Ψυχρός Πόλεμος, ο οποίος κυριαρχούσε στις διεθνείς σχέσεις από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, πλησίαζε στο τέλος του. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, υπό τον Πρόεδρο George H.W. Bush, είχαν αναδειχθεί ως η κατεξοχήν παγκόσμια δύναμη, ενώ η Σοβιετική Ένωση, υπό τον Mikhail Gorbachev, αγωνιζόταν να διατηρήσει την επιρροή και τη συνοχή της.
Οι πολιτικές του Γκορμπατσόφ της “glasnost” (ανοιχτότητας) και της “perestroika” (αναδιάρθρωσης) είχαν εισαγάγει σημαντικές μεταρρυθμίσεις με στόχο τον εκσυγχρονισμό της σοβιετικής οικονομίας και του πολιτικού συστήματος. Ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις αυτές απελευθέρωσαν επίσης δυνάμεις που απειλούσαν τη σταθερότητα της Σοβιετικής Ένωσης. Τα εθνικιστικά κινήματα στις χώρες της Βαλτικής, την Ουκρανία και άλλες σοβιετικές δημοκρατίες κέρδιζαν έδαφος, απαιτώντας ανεξαρτησία από τη Μόσχα. Εν τω μεταξύ, το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, η στρατιωτική συμμαχία υπό σοβιετική ηγεσία, διαλυόταν, με τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Τσεχοσλοβακία, να μεταβαίνουν σε δημοκρατική διακυβέρνηση.
Οικονομικά, η Σοβιετική Ένωση βρισκόταν σε δεινή θέση. Δεκαετίες συγκεντρωτικού σχεδιασμού, αναποτελεσματικότητας και διαφθοράς είχαν αφήσει την οικονομία σε στασιμότητα. Οι ελλείψεις βασικών αγαθών, ο αυξανόμενος πληθωρισμός και η αυξανόμενη μαύρη αγορά επιδείνωσαν τη δυσαρέσκεια του κοινού. Σε διεθνές επίπεδο, η Σοβιετική Ένωση έχανε τον έλεγχο των δορυφορικών της κρατών και οι Ηνωμένες Πολιτείες εκμεταλλεύονταν αυτή την παρακμή για να επεκτείνουν την επιρροή τους.
Αιτίες της απόπειρας πραξικοπήματος
Η απόπειρα πραξικοπήματος οφειλόταν σε έναν συνδυασμό πολιτικών, οικονομικών και ιδεολογικών παραγόντων. Στον πυρήνα του ήταν μια αντίδραση σκληροπυρηνικών στοιχείων εντός της σοβιετικής κυβέρνησης και του στρατού στις μεταρρυθμίσεις που ξεκίνησε ο Γκορμπατσόφ, οι οποίες πίστευαν ότι υπονόμευαν το σοβιετικό σύστημα και οδηγούσαν στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Οι πολιτικές της “glasnost” και της “perestroika” είχαν ανοίξει την πόρτα στον πολιτικό πλουραλισμό και την οικονομική φιλελευθεροποίηση, οι οποίες αποτελούσαν ανάθεμα για τη συντηρητική ελίτ του Κομμουνιστικού Κόμματος. Οι σκληροπυρηνικοί φοβόντουσαν ότι οι μεταρρυθμίσεις αυτές θα οδηγούσαν στη διάβρωση του μονοπωλίου του κόμματος στην εξουσία και στην ενδεχόμενη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.
Ακόμη, η σοβιετική οικονομία βρισκόταν υπό διάλυση και οι προσπάθειες του Gorbachev να εισαγάγει μεταρρυθμίσεις προσανατολισμένες στην αγορά δεν είχαν αποδώσει απτά αποτελέσματα. Οι σκληροπυρηνικοί κατηγορούσαν τον Gorbachev για την οικονομική παρακμή και πίστευαν ότι η επιστροφή στον συγκεντρωτικό έλεγχο ήταν απαραίτητη για τη σταθεροποίηση της χώρας. Συνακόλουθα με την οικονομική κατάρρευση, η άνοδος των εθνικιστικών κινημάτων στις σοβιετικές δημοκρατίες αποτελούσε άμεση απειλή για την ενότητα της ΕΣΣΔ. Οι σκληροπυρηνικοί θεωρούσαν τα κινήματα αυτά ως υπαρξιακή απειλή για το σοβιετικό κράτος και προσπάθησαν να τα καταστείλουν με τη βία. Τέλος, ένας από τους άμεσους παράγοντες που προκάλεσαν το πραξικόπημα ήταν το σχέδιο του Gorbachev να υπογράψει μια νέα Συνθήκη Ένωσης, η οποία θα μεταβίβαζε σημαντικές εξουσίες στις δημοκρατίες και θα μετέτρεπε τη Σοβιετική Ένωση σε μια πιο χαλαρή ομοσπονδία. Οι σκληροπυρηνικοί το είδαν αυτό ως ένα βήμα προς τη διάλυση της ΕΣΣΔ και αποφάσισαν να δράσουν για να το αποτρέψουν.
Η απόπειρα πραξικοπήματος
Στις 18 Αυγούστου 1991, μια ομάδα υψηλόβαθμων σοβιετικών αξιωματούχων, μεταξύ των οποίων ο αντιπρόεδρος Gennady Yanayev, ο υπουργός Άμυνας Dmitry Yazov και ο πρόεδρος της KGB Vladimir Kryuchkov, συγκρότησαν την Κρατική Επιτροπή για την κατάσταση έκτακτης ανάγκης (GKChP) και έθεσαν τον Gorbachev σε κατ’ οίκον περιορισμό στη ντάτσα του (εποχικό δεύτερο σπίτι στα προάστια της Σοβιετικής Ένωσης) στην Κριμαία. Την επόμενη ημέρα, ανακοίνωσαν ότι ο Gorbachev ήταν άρρωστος και δεν μπορούσε να ασκήσει τα καθήκοντά του και ο Yanayev ανέλαβε τον ρόλο του υπηρεσιακού προέδρου.
Οι πραξικοπηματίες κήρυξαν κατάσταση έκτακτης ανάγκης, ανέστειλαν την πολιτική δραστηριότητα και επέβαλαν λογοκρισία στα μέσα ενημέρωσης. Επιδίωξαν να ανατρέψουν τις μεταρρυθμίσεις του Gorbachev και να αποκαταστήσουν την εξουσία της κεντρικής κυβέρνησης. Ωστόσο, οι προσπάθειές τους συνάντησαν ευρεία αντίσταση, ιδίως στη Μόσχα και το Λένινγκραντ (σήμερα Αγία Πετρούπολη), όπου χιλιάδες πολίτες βγήκαν στους δρόμους για να διαμαρτυρηθούν για το πραξικόπημα.
Επικεφαλής της αντίστασης ήταν ο Boris Yeltsin, ο πρόεδρος της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας (RSFSR), ο οποίος αναδείχθηκε ως ο σημαντικότερος αντίπαλος του πραξικοπήματος. Ο Yeltsin στάθηκε ως γνωστόν πάνω σε ένα τανκ έξω από τον Ρωσικό Λευκό Οίκο, την έδρα της κυβέρνησης της RSFSR, και κάλεσε σε γενική απεργία και υπεράσπιση της δημοκρατίας. Η ανυπακοή του κινητοποίησε τη δημόσια αντίθεση στο πραξικόπημα και προσέλκυσε τη διεθνή προσοχή.
Το πραξικόπημα διαλύθηκε γρήγορα, καθώς βασικές στρατιωτικές δυνάμεις και δυνάμεις ασφαλείας αρνήθηκαν να υπακούσουν στις εντολές του GKChP. Μέχρι τις 21 Αυγούστου, οι πραξικοπηματίες είχαν χάσει τον έλεγχο και ο Gorbachev απελευθερώθηκε από τον κατ’ οίκον περιορισμό. Επέστρεψε στη Μόσχα, αλλά η εξουσία του είχε αποδυναμωθεί σημαντικά.
Αποτελέσματα και συνέπειες
Η αποτυχία της απόπειρας πραξικοπήματος είχε βαθιές συνέπειες για τη Σοβιετική Ένωση και τον κόσμο. Αρχικά, επιταχύνθηκε η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Το πραξικόπημα εξέθεσε την ευθραυστότητα του σοβιετικού συστήματος και ενθάρρυνε τις δημοκρατίες να επιδιώξουν την ανεξαρτησία τους. Τους μήνες που ακολούθησαν το πραξικόπημα, οι χώρες της Βαλτικής ανακήρυξαν την ανεξαρτησία τους και άλλες δημοκρατίες ακολούθησαν το παράδειγμά τους. Στις 25 Δεκεμβρίου 1991, ο Gorbachev παραιτήθηκε από πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης και η ΕΣΣΔ διαλύθηκε επίσημα. Παράλληλα, ο Yeltsin αναδείχθηκε ως η πιο ισχυρή πολιτική προσωπικότητα στη Ρωσία, επισκιάζοντας τον Γκορμπατσόφ. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετάβαση στη μετασοβιετική Ρωσία και έγινε ο πρώτος πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης σηματοδότησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την έναρξη μιας νέας εποχής στις διεθνείς σχέσεις. Οι Ηνωμένες Πολιτείες αναδείχθηκαν ως η μοναδική υπερδύναμη στον κόσμο και η διπολική παγκόσμια τάξη έδωσε τη θέση της σε μια μονοπολική, ενώ ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Francis Fukuyama μιλάει για το τέλος της ιστορία, κάτι που όπως διαπιστώνουμε στις μέρες μας δεν ισχύει.
Τα μετασοβιετικά κράτη αντιμετώπισαν σημαντικές προκλήσεις κατά τη μετάβαση από τις κεντρικά σχεδιασμένες οικονομίες σε συστήματα βασισμένα στην αγορά. Η διαδικασία σημαδεύτηκε από οικονομικές δυσκολίες, πολιτική αστάθεια και την άνοδο των ολιγαρχών στη Ρωσία.
Η απόπειρα σοβιετικού πραξικοπήματος του 1991 ήταν μια στιγμή καμπής στην ιστορία που υπογράμμισε το αναπόφευκτο της αλλαγής απέναντι σε παγιωμένα συστήματα. Αποκάλυψε τις αντιφάσεις και τις αδυναμίες του σοβιετικού συστήματος και έθεσε τις βάσεις για την ανάδυση μιας νέας παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Ενώ το πραξικόπημα απέτυχε στους άμεσους στόχους του, κατάφερε να επισπεύσει το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης και να αναδιαμορφώσει το παγκόσμιο πολιτικό τοπίο. Τα γεγονότα του Αυγούστου του 1991 χρησιμεύουν ως υπενθύμιση της δύναμης της λαϊκής αντίστασης και του διαρκούς αγώνα για ελευθερία και δημοκρατία.
EΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mikhail Gorbachev (1996), Memoirs, Νέα Υόρκη: Doubleday
- Boris Yeltsin (1994), The Struggle for Russia, Νέα Υόρκη: Times Books
- Ronald Suny (2010), The Soviet Experiment: Russia, the USSR, and the Successor States, Οξφόρδη: Oxford University Press
