Του Γιώργου Τσακμάκη,
«Το συναίσθημα είναι πιο δυνατό από τη λογική, αλλά η λογική πρέπει να το καθοδηγεί» είχε πει ο Βολταίρος. Άραγε, υπάρχει έστω και ένας από εμάς που έστω μια φορά στη ζωή του να μην έχει αντιδράσει παρορμητικά, ακόμη και απέναντι σε αγαπημένα του άτομα, χωρίς πρώτα να σκεφτεί λογικά και να αξιολογήσει τις πιθανές παραμέτρους; Ίσως τελικά να είχε δίκιο ο Σπινόζα στη γνωστή του ρήση «Το συναίσθημα δεν καταπολεμάται ούτε καταργείται με τη λογική, αλλά μόνο με ένα ισχυρότερο συναίσθημα». Ίσως τελικά να πρέπει πρώτα να «πεθάνουμε» μερικές φορές συναισθηματικά πριν ζήσουμε τα αληθινά συναισθήματα.
Ας αφήσουμε όμως για λίγο τις τετριμμένες φιλοσοφικές συζητήσεις γύρω από τα συναισθήματα και ας ασχοληθούμε με τις ερμηνείες των φυσικών επιστημών —και κυρίως της βιολογίας— γύρω από τα συναισθήματα. Αυτό που σίγουρα πολλοί αγνοούμε είναι πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος φέρει ένα σύστημα ανατομικών δομών, που ελέγχει τα ανθρώπινα συναισθήματα και τη συμπεριφορά. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ως μεταιχμιακό σύστημα.
Ανατομία του συστήματος
Το συγκεκριμένο σύστημα αποτελείται από ένα σύνολο στενά συνεργαζόμεων δομών, που εντοπίζονται ανάμεσα στον φλοιό του εγκεφάλου και στον υποθάλαμο. Το μεταιχμιακό σύστημα περιλαμβάνει τις ακόλουθες δομές:
- Η έλικα του προσαγωγίου
- Η ιπποκάμπεια έλικα
- Ο ιππόκαμπος
- Η αμυγδαλή
- Τα μαστία του εγκεφάλου
- Ο πρόσθιος πυρήνας του θαλάμου
Έκτος από τη λειτουργική συσχέτιση και συνεργασία, οι δομές του μεταιχμιακού συστήματος εμφανίζουν και ανατομική σύνδεση μεταξύ τους. Ειδικότερα, οι «συνδετικές» δομές είναι οι εξής:
- Η σκάφη
- Η παρυφή του ιππόκαμπου
- Η ψαλίδα
- Το μαστιοθαλαμικό δεμάτιο
- Η τελική ταινία
Φυσιολογία του συστήματος
Ας εξετάσουμε τη φυσιολογική λειτουργία του κάθε μέρους του μεταιχμιακού συστήματος.
Έλικα του προσαγωγίου: H συναισθηματική του λειτουργία σχετίζεται με και την επεξεργασία του φόβου και της θλίψης. Με αυτόν τον τρόπο, καταφέρνει να μετριάσει και να εξωραΐσει κάποιες αρνητικές συναισθηματικές εμπειρίες. Ταυτόχρονα διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην αναγνώριση του πόνου. Επιπλέον, ρυθμίζει τη δυνατότητα ενσυναίσθησης, μιας δεξιότητας —που όπως αντιλαμβανόμαστε— είναι απαραίτητη για την εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής. Δεν θα ήταν συνεπώς υπερβολή να καταφύγουμε σε μία απολύτως κλισέ φράση και να ισχυριστούμε ότι η έλικα του προσαγωγίου κάνει τον κόσμο μας καλύτερο.
Ακόμη, η συγκεκριμένη δομή συμβάλλει στη βελτιστοποίηση της συγκέντρωσης, καθώς και στη λήψη αποφάσεων.
Ιπποκάμπεια έλικα: Η δομή αυτή είναι φυσιολογικά επιφορτισμένη με την αποκωδικοποίηση οπτικών στιγμιότυπων και σκηνών, καθώς και με την ανάκληση αναμνήσεων. Η συγκεκριμένη περιοχή φορτίζει συναισθηματικά τις αναμνήσεις. Ακόμη, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του PTSD —γνωστού στην καθομιλουμένη και ως μετατραυματικού στρες—, καθώς είναι επιφορτισμένη με την ανάλυση των αντιδράσεων φόβου.
Ιππόκαμπος: Αποτελεί δομή που όσο και να φαίνεται περίεργο πήρε το όνομα της, καθώς το σχήμα της προσομοιάζει το σχήμα του γνωστού ομώνυμου θαλάσσιου ζώου. Βοηθάει στον προσανατολισμό και στη μνήμη, καθώς είναι υπεύθυνος για τη μετατροπή της βραχυπρόθεσμης μνήμης σε μακροπρόθεσμη. Εκτός αυτών επεξεργάζεται συναισθηματικά τις αναμνήσεις. Η ομαλή του λειτουργία μπορεί να παρεμποδιστεί από τον φόβο και το άγχος.
Αμυγδαλή: Τοπογραφικά εντοπίζεται στον έσω κροταφικό λοβό —πλάγιο τμήμα του εγκεφάλου. Ελέγχει τον φόβο, το άγχος, το αίσθημα ευχαρίστησης, την επιθετικότητα και τον θυμό. Ακόμη, είναι ικανή να ανιχνεύει απειλές, με αποτέλεσμα να ενεργοποιεί το αντανακλαστικό «μάχης ή φυγής». Συνδέεται και με τη συναισθηματική μνήμη, δηλαδή βοηθάει στην κατάταξη και αξιολόγηση καταστάσεων με βάση προηγούμενες εμπειρίες.
Μαστία του εγκεφάλου: Βοηθούν στη συναισθηματική μνήμη και στον προσανατολισμό.
Πρόσθιος πυρήνας του θαλάμου: Συμβάλλει στη μετατροπή της βραχυπρόθεσμης μνήμης σε μακροπρόθεσμη. Ρυθμίζει το άγχος σε στρεσογόνες καταστάσεις. Ακόμη, είναι συνδεδεμένος με τη συμπεριφορά της εξερεύνησης και της αναζήτησης.
Παθολογία του μεταιχμιακού συστήματος
Βλάβη στην έλικα του προσαγωγίου μπορεί να οδηγήσει σε κατάθλιψη, διάσπαση προσοχής, αδυναμία στη λήψη αποφάσεων και σε έντονο στρες.
Διαταραχή στην ιπποκάμπεια έλικα οδηγεί σε άνοια, αμνησία και σε περιορισμένη αντίληψη και συναισθηματική φόρτσιση των οπτικών σκηνών.
Ανωμαλίες στον ιππόκαμπο έχουν συνδεθεί με τον αποπροσανατολισμό, καθώς και με την εξέλιξη της νόσου Αλτσχαιμερ.
Τραυματισμός της αμυγδαλής μπορεί να οδηγήσει σε έντονες φοβίες, υπέρμετρο άγχος, αδυναμία αντίληψης κινδύνου συναισθηματική αστάθεια, έντονη επιθετικότητα και διαταραχές προσωπικότητας.
Οι βλάβες στα μαστία μπορούν να οδηγήσουν σε σοβαρή αμνησία καθώς και έλλειψη βιταμίνης Β1!
Διαταραχή του πρόσθιου πυρήνα του θαλάμου μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στον προσανατολισμό, συναισθηματική αστάθεια και αμνησία.
Σημαντικές αλλοιώσεις του μεταιχμιακού συστήματος εμφανίζονται στη σχιζοφρένεια.
Επίλογος
Ο Φρόιντ είχε πει πως «Το συναίσθημα που δεν εκφράζεται, δεν εξαφανίζεται· απλώς θάβεται και επιστρέφει αργότερα με πιο έντονο τρόπο». Οπότε ας μη διστάσουμε και ας μην καθυστερούμε. Ας εκδηλώσουμε σήμερα τα αληθινά μας συναισθήματα απέναντι στα άτομα που αγαπάμε. Και ας θυμόμαστε εκείνη τη στιγμή πόσες εκατομμύρια νευρικές συνάψεις του εγκεφάλου μας διεγείρονται προκειμένου να εκφράσουμε τα αληθινά μας συναισθήματα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Neuroanatomy – Limbic System, ΝΙΗ, διαθέσιμο εδώ
- Limbic System, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
- The limbic system, Queensland Brain Institute, διαθέσιμο εδώ
