Του Γιώργου Κωνσταντινίδη,
Ιστορικό πλαίσιο
Μετά τη λήξη των Ναπολεόντειων Πολέμων και τη συγκρότηση του συνεδρίου της Βιέννης (1815), η Ευρώπη της «Ιεράς Συμμαχίας» (Αυστρία, Ρωσία, Πρωσία) επιχείρησε να εδραιώσει με κάθε δυνατόν μέσο τη παλαιά τάξη πραγμάτων. Καίριος σκοπός της ήταν, η αποτροπή κάθε επαναστατικής ενέργειας και η διατήρηση του «Παλαιού Καθεστώτος», βασικός στυλοβάτης στη πολιτική αυτή υπήρξε σαφώς, ο Αυστριακός καγκελάριος Κλέμενς φον Μέτερνιχ. Παρά τα αποτρεπτικά μέτρα, εκδηλωθήκαν στην Ευρώπη δύο επαναστατικά κινήματα κατά τις δεκαετίες 1820 και 1830, από τα οποία ορισμένα πέτυχαν τους στόχους τους (Γαλλία, Βέλγιο, Ελλάδα), ενώ άλλα καταπνίγηκαν από την Ιερή Συμμαχία.
Μολαταύτα, οι φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης επηρέαζαν ακόμη τη πολιτική σκέψη, με την έννοια της λαϊκής κυριαρχίας να κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος στο διανοητικό κόσμο των Ευρωπαίων. Παράλληλα, λοιπόν, και με τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που απεγνωσμένα αποζητούσαν τα εργατικά στρώματα, λόγω των δυσχερών συνθηκών που είχε διαμορφώσει η βιομηχανική επανάσταση, διαμορφώθηκε ένα εκρηκτικό επαναστατικό μείγμα. Τέλος, η επιθυμία πολλών ενωτικών ομάδων (Ιταλοί, Γερμανοί, Ούγγροι) για εθνική ενοποίηση, αποτέλεσε έναν από τους μείζονες παράγοντες (εθνικισμός και φιλελευθερισμός) που πυροδότησαν τις επαναστάσεις του 1848-1849, γνωστές και ως «Άνοιξη των Εθνών».
Η οικονομική κρίση
Την πολιτική δυσαρέσκεια συνάντησε μια αξιοσημείωτη οικονομική κρίση, η οποία εκδηλώθηκε στη γηραιά ήπειρο κατά τα έτη 1845-1846, ενισχύοντας το ήδη υπάρχον επαναστατικό κλίμα. Πιο συγκεκριμένα, η ασθένεια τον γεωμήλων και κακές σοδειές σε συνδυασμό με τον διπλασιασμό των τιμών του ψωμιού και άλλων ειδών καθημερινής ανάγκης, έπληξε σοβαρά την αγροτική οικονομία. Επιπρόσθετα, η έλλειψη κεφαλαίων περιόρισε τις πωλήσεις βιομηχανικών προϊόντων, καθώς οι άνθρωποι ξοδεύαν το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματος για να καλύψουν τις καθημερινές τους ανάγκες. Άμεση συνέπεια, επομένως, ήταν το κλείσιμο πολλών βιομηχανιών και η δραματική αύξηση της ανεργίας, αναγκάζοντας τα εργατικά στρώματα να βυθιστούν στην ανέχεια και τη φτώχεια.
«Παρισινή επανάσταση»
Εντούτοις, το εναρκτήριο λάκτισμα για το ξέσπασμα των αλυσιδωτών επαναστάσεων δεν ήταν η οικονομική κρίση από μόνη της. Στη περίπτωση της Γαλλίας, το «Ιουλιανό καθεστώς» υπό τον βασιλιά – πολίτη Λουδοβίκο – Φίλιππο, στηριζόταν κυρίως στην επιχειρηματική μεγαλοαστική τάξη, η οποία του παρέδωσε το θρόνο μετά την επανάσταση του Ιουλίου του 1830. Ο Γάλλος βασιλιάς εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των εύπορων τραπεζιτών και βιομήχανων, οι οποίοι μάλιστα μοιράζονταν το δικαίωμα ψήφου με την αριστοκρατική τάξη (καταβολή 200 φράγκων για το εκλογικό δικαίωμα). Περαιτέρω, το δικαίωμα εκλογιμότητας προϋπέθετε την καταβολή 500 φράγκων, ενώ το μέσο ημερομίσθιο των Γάλλων δεν ξεπερνούσε τα 3 φράγκα.
H ευνοιοκρατία και η λογοκρισία που επικρατούσαν στο Ιουλιανό καθεστώς, παράλληλα με την άρνηση του βασιλιά για εκλογικές μεταρρυθμίσεις που επιζητούσε η μεσαία αστική τάξη, δυσαρέστησε τη τελευταία, η οποία ήθελε έναν πιο ενεργό ρόλο στα πολιτικά πράγματα. Με αποκορύφωμα την απαγόρευση μιας πολιτικής συνεστίασης στις 22 Φεβρουαρίου του 1848, πυροδοτείται η «Παρισινή Επανάσταση», η οποία ανέτρεψε το μοναρχικό πολίτευμα της Γαλλίας και εγκαθίδρυσε το καθεστώς της «Β΄ Γαλλικής Δημοκρατίας». Η ετερόκλητη επαναστατική πλευρά που πολέμησε στα οδοφράγματα, συγκροτούνταν κατά βάση από τους μετριοπαθείς φιλελεύθερους αστούς, από τους δημοκρατικούς – ριζοσπάστες που ήθελαν εγκαθίδρυση δημοκρατικού πολιτεύματος και την εργατική τάξη που επιζητούσε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Μετά την επανάσταση διασφαλίστηκε το δικαίωμα του «συνεταιρίζεσθαι» και για πρώτη φορά εισήχθη το καθολικό αντρικό δικαίωμα ψήφου.
Επιπρόσθετα, η κυρίαρχη πλέον μετριοπαθής αλλά κοινωνικά συντηρητική αστική τάξη, μετά την εκλογική της νίκη τον Απρίλιο του 1848, προσπάθησε να απομονώσει τα ριζοσπαστικότερα μέλη της επανάστασης φοβούμενη ένα πιθανό πλήγμα στα οικονομικά και πολιτικά της συμφέροντα. Ειδικότερα, τα «Εθνικά Εργαστήρια» που είχαν συγκροτηθεί για την καταπολέμηση της ανεργίας (απασχολούνταν σε αυτά 100.000 εργάτες), καταργηθήκαν (21 Ιουνίου 1848) ως «επικίνδυνη σοσιαλιστική πολιτική». Ακολούθησε η πρώτη ενδογαλλική ταξική σύγκρουση (Journees de Juin), με σκληρές μάχες στα οδοφράγματα μετά από διαμαρτυρία των εργατών (23-26 Ιουνίου), η οποία κατέληξε με την ήττα των τελευταίων, 6.000 θύματα (και από τις δυο πλευρές), 25.000 συλλήψεις και 11.000 φυλακίσεις – εκτοπίσεις. Παρά την επικράτηση της Β’ Γαλλικής δημοκρατίας βέβαια, 3 χρόνια αργότερα πραγματοποιήθηκε η παλινόρθωση της αυτοκρατορικής εξουσίας υπό τον Λουδοβίκο – Ναπολέοντα (ως Ναπολέοντας Γ΄).
Η Αυστρία στο χείλος της κατάρρευσης
Το μεταδοτικό επαναστατικό κλίμα εξαπλώθηκε σαν «πυρκαγιά» και στην αυτοκρατορία των Αψβούργων, αμφισβητώντας την υφιστάμενη τάξη πραγμάτων. Η αστική τάξη της Βιέννης άδραξε την ευκαιρία να αναμειχθεί στις πολιτικές υποθέσεις, όπως και οι διάφορες εθνικές μειονότητες στους κόλπους της Αυστριακής αυτοκρατορίας (Ιταλοί, Τσέχοι, Ούγγροι, Κροάτες, Πολωνοί, Ρουμάνοι, Σέρβοι, Σλοβένοι) που επιθυμούσαν την ανεξαρτησία τους και ξεσηκώθηκαν. Μετά την επίτευξη της εξορίας του Μέτερνιχ και τη φυγή του αυτοκράτορα Φερδινάνδου από τη χώρα, οι επαναστατημένοι κατάφεραν να κατοχυρώσουν την ελευθερία του τύπου, το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, τη κατάργηση της δουλοπαροικίας και τη παραχώρηση συντάγματος. Οι επιτυχίες αυτές προσέδιδαν μια αισιόδοξη εικόνα για την έκβαση των γεγονότων, καθώς η πολυεθνική αυτοκρατορία της Αυστρίας φαινόταν υπό διάλυση. Επιπλέον, ξεσηκωμοί στη Βοημία αλλά και η επιχείρηση της δημιουργίας μιας «Μεγάλης Ουγγαρίας» από τους Ούγγρους, φανερώνουν τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της εναντίωσης προς τον «ξένο ζυγό».
Μολαταύτα, παρά την ταυτόχρονη εκδήλωση των επαναστατικών κινημάτων στην Ευρώπη, η αχίλλειος πτέρνα της επαναστημένης μερίδας ήταν η έλλειψη συνοχής. Αυτή η πεποίθηση, επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι οι επαναστατικές κατακτήσεις δεν έμειναν σταθερές. Μετά την ανασύνταξη του Αυστριακού στρατού, στις 31 Οκτωβρίου 1848, η επανάσταση στη Βιέννη κατεστάλη βίαια μετά από σκληρή πολιορκία της πόλης και οι πολλοί επαναστατημένοι συνελήφθηκαν. Μέχρι τον Αύγουστο του 1849, το Παλαιό Καθεστώς της Αυστρίας με συμβολή του Ρώσου Τσάρου Νικολάου Α΄ οι Ούγγροι απωθήθηκαν και το κίνημα καταπνίγηκε επιτυχώς.
Ιταλική «Αναγέννηση» και «Μικρή Γερμανία»
Στην ιταλική περίπτωση, εκδηλώθηκε επίσης ένα αντι – αυστριακό ρεύμα στο Μιλάνο (το οποίο σε 5 ημέρες εκδίωξε την αυστριακή στρατιά) και τη Βενετία τον Μάρτιο του 1848, καθώς οι Αψβούργοι ήλεγχαν το λομβαρδοενετικό βασίλειο στα βόρεια της ιταλικής χερσονήσου. Ο βασιλιάς Κάρολος Αλβέρτος του Πεδεμοντίου κηρύσσει τον πόλεμο έναντι των αυστριακών τον Μάρτιο αλλά στις 25 Ιουλίου του 1848 ηττάται και το Μιλάνο ανακαταλαμβάνεται. Η αδύναμη ιταλικοί δράση οφείλεται κυρίως στη μη οργανωμένη στρατιωτική συνδρομή και από το βασίλειο της Νεαπόλεως και του Πάπα Πίου Θ΄ προς το βασίλειο του Πεδεμοντίου. Το ιταλικό όνειρο ενώ είχε προοπτικές επιτυχίες αρχικά (παραχώρηση συνταγμάτων στο Πεδεμόντιο και στη Τοσκάνη, ανακήρυξη της «ρωμαϊκής δημοκρατίας» στη Ρώμη από τον Μαντσίνι και τον Γκαριμπάλντι), ένα χρόνο μετά την έναρξη της στρατιωτικής σταυροφορίας έναντι των Αψβούργων, τον Μάρτιο του 1849 ο στρατός του Πεδεμοντίου συνθλίβεται. Τέλος, οι δυνάμεις του Ναπολέων Γ’ της Γαλλίας επαναφέρουν στη Ρώμη τον Πάπα Πιο Θ΄ εις βάρος των Γκαριμπάλντι και Μαντσίνι.
Τον Φεβρουάριο – Μάρτιο 1848, οι φιλελεύθερες επαναστάσεις στα κράτη της γερμανικής συνομοσπονδίας οδήγησαν τον βασιλιά Φρειδερίκο – Γουλιέλμο Δ΄ να παραχωρήσει σύνταγμα και πολιτικές ελευθερίες. Υπό την ελπίδα της εθνικής ενοποίησης του γερμανικού χώρου, συγκροτείται στη Φρανκφούρτη Εθνοσυνέλευση για να σχεδιαστεί το γερμανικό σύνταγμα του έθνους. Τα δυο αντιμαχόμενα ρεύματα ως προς την εθνική συγκρότηση που διατυπώνονται, είναι της «Μικρής Γερμανίας» (υπό την ηγεσία της Πρωσίας) και της «Μεγάλης Γερμανίας» (με συμμετοχή και της Αυστρίας). Εντούτοις, η ανασύνταξη των απολυταρχικών δυνάμεων της Αυστρίας και η παρέμβαση της Ρωσίας, οδηγεί σε πλήρη καταστολή κάθε ενοποιητικού σχεδίου και όπως και στην ιταλική περίπτωση, η ενοποίησή ματαιώνεται. Ή μάλλον, «αναβάλλεται»;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Berstein S., Milza P. (1997), Ιστορία της Ευρώπης, Η Ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών 1815-1919, (τομ.2), εκδ. Αλεξάνδρεια
- Hobsbawm E. J. (2012), Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875, εκδ. ΜΙΕΤ
- Αymard M. (2003), Οι Ευρωπαίοι νεότερη και σύγχρονη εποχή (β’ τόμος) (μτφρ. Μπουρλάκης Πάρις, επιμ. Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ), εκδ. Σαββάλας
- Hobsbawm E. J. (2015), Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789 – 1848, (μτφρ. Οικονομόπουλου Μαριέτα, Κάσδαγλη Αγλαΐα, επιμ. Διαμαντής Γιώργος, Φιλιπποπούλου Αντιγόνη, Χουρμουζιάδη Ελιάνα), εκδ. ΜΙΕΤ
